د افغانستان معاصر اقتصاد ته یوه لنډه کتنه ــ درېیمه برخه

د یویشتمې پېړۍ په لمړۍ لسیزه کې د هېواد
بیا رغونه او اقتصادي پرمختیا
او یو څو وړاندیزونه
درېمه برخه :
د ۱۳۳۶ ل کال څخه تر ۱۳۸۸ ل کال پورې ، په بېلابېل پیر کې د معدني ، فابریکوي او برېښنا تولیداتو د کچې یو

پر تلیز انځور :

د محصول ډولونه دمقیاس واحد ۱۳۳۶ ۱۳۵۷ ۱۳۶۷ ۱۳۸۶ ۱۳۸۸ معدني مواد: طبیعي ګاز ملیون متر مکعب . . . ۲۴۶۱ ۱۰۰۵ ۱۶۱،۴ ۱۴۲،۲ د ډبرو سکاره زر ټنه ۱۹،۶۴۸ ۲۱۸ ۱۳۸ ۲۴۲،۷ ۵۰۰،۱ مالګه زرټنه ۲۲،۰۶۲ ۸۱ ۳۷ ۱۲۳،۰۸۱ ۱۸۰،۳۸۴ فابریکاتي مواد : اوړه زر ټنه . . . ۹۷ ۱۶۱ . . . . . . بوره زرټنه ۴،۷۹۳ ۱۰،۷ ۰،۱ . . . . . . نباتي غوړی . دولــــــتی خصوصی زرټنه . . . ۱۰،۳ ۰،۱ ۰،۴۰۳ ۹،۳۳ ۰،۴۳ ۹،۵۹۸ مالوچ زرټنه ۲۲ ۴۱،۵ ۷،۷ ۱،۰ ۱،۳ نخي ټوکران ملیون متر ۱۹،۷۶۴ ۸۸،۵ ۳۲،۹ . . . . . . وړین ټوکران ملیون متر ۰،۲۱ ۰،۴ ۰،۲ . . . . . . کیمیاوی سره زرټنه . . . ۱۰۵ ۱۱۷ ۳۷ ۲۹،۵۷۲ سمنټ زرټنه ۳۴،۰۷۸ ۱۲۶ ۷۰ ۴۴،۶ ۳۱،۵ د برېښنا انرژی ملیون کیلوواټ ساعت ۴۷،۱۸ ۸۴۵،۴ ۱۱۷۶ ۱۰۰۷،۵ ۹۳۷،۷

په هېواد کې د پرېــــــمانه روانو اوبو سره سره ، چې د هیواد په دننه کې د بـــــــریــښـــــنا د تولید لپاره یوه ډېره ښه او په زړه پورې سرچینه بلل کیږي ، افغانستان خپله د اړتیا وړ بریښنا ( ۱، ۲۴۹ میلیون کیلوواټ په ۱۳۸۷ ل کال او ۶، ۶۶۹ میلیون کیلوواټ په ۱۳۸۸ ل کال کې ) د ګاونډیو هېوادونو لکه ایران ، تاجکستان ، ترکمنستان ، او ازبکستان څخه ، په ترتیب د ۳، ۳۶۰ او ۶، ۱۳۱۱ میلیون افغانیو په بیه وارد کړې ده [ ۱۳ مخ ۱۴۵ ] . سر ه لدې چې ، د هېواد په کچه د بریښنا د کارکوونکو شمېر په ۱۳۸۳ ل کال کې د ( ۲۷۹۹۴۹ ) څخه په ۱۳۸۹ ل کال کې و (۷۲۰۰۰۰ ) کسانو ته لوړ شوی دی [۱۹] ، خو ددې سکټور د پراختیا لپاره د دادومره مرستو سره بیا هم لکه څنګه چې ښایي بنسټیز کارونه ( د برېښنا د نوو سټېشنونو یا کارخانو جوړېدل ) نه دي تر سره شوي . او یواځې په واریداتي برېښنا بسنه شوې ده .
د ۱۳۸۱ ل کال راهیسي د وانیو په چاروکې د پام وړ خوځښت لیدل کیږي ، په لویو ښارونو او په تېره بیا په پلازمنه کابل کې خورا زیاتې خصوصي او شخصي ودانۍ جوړې شوې دي . همدارنګه یو زیات شمېر دولتي ودانۍ ، لویې لارې ، پلونه ،هوائی ډګرونه ، ښوونځي ، روغتونونه او داسې نور د مرستندویه هیوادونو په مرسته د روانې پېړۍ په لمړۍ لسیزه کې جوړ شوي دي . په ټول هېواد کې ۴۲۱۵۰ کیلومتره سرک شتون لري چې د هغې جملې څخه ۱۲۳۵۰ کیلومتره قیر او ۲۹۸۰۰کیلومتره خام یا غیر قیریزي دی [ ۲۱په ۲۰۰۶ ] . یواځې د حلقوی سرک اوږدوالی ۳۳۶۰ کیلومتره ته رسیږي ، چې څوارلس ولایتونه سره نښلوي [۲۲]. د حلقوی سړک لپاره درې ملیارده ډالره په پام کې وو چې ۲،۵ ملیارده یې کارول شوي دي [۲۳] . د اقتصاد وزارت د رپوټ له مخې په ورستیو څو کلونو کې ۶۱۰۰ کیلومتر حلقوي ، سیمه یز ، او ولایتي سرکونه قیر ( چې په دې توګه د [۱۹ او ۲۲ ] شمېر له مخې په ټولیز ډول د قیر شوي سرک کچه باید ۱۸۰۰۰ کیلومتر ته رسیدلای وایي ، چې نه ده ) او د ۱۲۲۵ کیلومتر په اوږد والي د اور ګاډي د پټلۍ د جوړولو لمړني څېړنیز کارونه او د هغې جملې څخه ۷۵ کیلومتر آبادول د تېرو څو کلونو د لاس ته راوړنو څخه بلل کیږی . همدارنګه په تېرو دریو کلونو کې د ۷۰۰ بندونو ، سربندونو او کانالونو ودانول او یا بیارغول ، او د ۱۴۲۲۳۴ هکتاره ځمکې خړوبول یاد شوي دي [۱۹ ] . څرنګه چې افغانستان یو غرنی او وچې پورې تړلی هېواد دی، د سمندري ترانسپورت او تر دې مهاله د اور ګاډي د نه شتون له کبله د وګړو او مالونو د لېږد را لېږد لپاره د لاریو ، بســــــــــونو او وړو موټــــــــرو څخه کار اخستل کیږي .
د یو لړ ورکړل شوو شمېرو له مخې په ۱۳۸۸ ل کال کې د لاریو شمېر (۱۶۹۷۳۷ ) ، د سرویسونو شمېر ( ۷۱۵۸۱) عرادې وو ، چې په ټولیز ډول د ټولو وړو او غټو ثبت شوو موټرانو شمېر په همدغه کال ( ۱۰۳۶۰۲۵) عرادې ښودل شوی دی . [۱۳ ، مخ ۱۶۲ ] .
که څه هم په دې ورستیو څو کلونو کې د ځمکني ترانسپورت تر څنګ د هوائی ترانسپورت په برخه کې یو څه پرمختګ شوی او د همدغه چارو د تر سره کولو د پاره اســــــانتیاوې بـــــــرابرې شوې دي خو بیا هم لکه څنګه چې لیدل کیږي ، ډېرې ستونزې لا پر ځای پاته دي . د ځینو معلوماتو له مخې د اریانا افغان هوائی شرکت ۹ فرونده بوینګ الوتکې لري ، چې یواځې په ۱۳۸۸ ل کال کې یې ۲۹۳۰۰۰ مسافرین او ۳۲۷۷ ټنه مالونه لیږدولي دي . ددې ترڅنګ درې نور خصوصي هوائی شرکتونه هم ۱۲ فرونده مسافروړونکې الوتکې په واک کې لري ، چې په همدغه کال یې ۴۲۱۰۰۰ مسافرین لېږدولي دي . ددغه خصوصي شرکتونو د جملې څخه یواځې د صافي هوائی شرکت ۲۶۳ ټنه مالونه هم لېږدولي دي [ ۱۳ مخ ۱۶۲ ] .
د یوویښتمې پېړۍ د لمړۍ لسیزې په دوهمه نیمائې کې د هېواد په مخابراتي سستم کې د یادونې وړ پرمختګ شوی دی . د مخابراتو د وزارت د دروستیو معلوماتو له مخې د موبایل د مخابرې څخه ۱۳میلیون ګډون کوونکي ګټه پورته کوي ، همدارنګه یو ملیون د انترنېت د شبکې څخه کار اخلي . [۱۷] . که په ۱۳۳۶ ل کال کې د تلیفون شمېر ۴۰۲۸ پایي و ، په ۱۳۵۷ ل کال کې ۲۲۱۵۴۶ پایو ته و رسېد[ ۱۱] خو په ۱۳۸۸ ل کال کې د ثابتو ټیلفــــــــــــونونو شمېر لا اوس هم وروسته پاتې او ۱۴۰۲۰۵ پایي ښودل شوی دی . [ ۱۳، ۱۶۲ مخ ] . په ټولیزه توګه د مخابراتو او معلوماتی تکنالوژۍ په برخه کې ۶ ،۱ ملیارد ډالره پانګونه شوې ده [۱۹] .
ددې تر څنګ په همدې موده کې د بانـــــــــکي سســـــتم په برخه کې مثبت بدلون تر سترګو کیږي . اوس مهال په هېواد کې لس خصوصي افغاني بانکونه ، دوه دولتي او پنځه د بین المللي بانکونو څانګې فعاله دي.
همدا راز په ورته وخت کې ، لمړنیو روغتیایي خدمتونو د پوښښ ساحې ته ۸۷ سلنه پراختیا ورکړل شوې ده چې په دې ډول لومړنیو خدمتونو ته د دوو ساعتونو مزل څخه وروسته په هېواد کې ۶۶ په سلو کې خلک لاس رسی لري [۱۹] . خو بیا هم د هېواد یو زیات شمېر وګړي د یوې عادي او معمولي ناروغۍ د علاج لپاره نورو هېوادونو او په تېره بیا پاکستان او هند ته سفر کوي .
د ښــــــوونــــې او روزنــــــې او عالي تحصیلاتو په برخه کې د ۱۳۳۵ ل کال څخه تر ۱۳۸۸ ل کال پورې د پام وړ پرمختګ لیدل کیږي . په تېره بیا د روانې پېړۍ په لمړۍ لسیزه کې د عالي تحصیلاتو په برخه کې د دولتي پوهنتونونو تر څنګ یو زیات شمېر خصوصي پوهنتونونه او تعلیمي موسسې هم منځ ته راغلي دي . چې د یو لړ شمېرو له مخې به یې په لاندې لښتلیک کې پرتلیز انځور وښودل شي .
۴.لښتلیک:

	دمقیاسواحد	۱۳۳۵	۱۳۵۷	۱۳۶۷	۱۳۸۶	۱۳۸۸
عمومی زده کړې : د ښوونځیو شمېر	باب	۸۰۴	۳۸۴۳	۱۳۵۳	۹۰۱۷	۱۱۳۲۱
د زده کوونکو شمېر	زر تنه	۱۲۶،۰۹۲	۱۰۳۴،۳	۷۰۰،۵۵۴	۵۶۷۵،۹۵۱	۶۴۱۷،۹۱۹
د ښوونکیو شمېر	زرتنه	۴،۰۰۷	۳۵،۱	۲۲،۱۲۹	۱۴۹،۹۶۸	۱۴۹،۶۳۴
مسلکی زده کړې : د ښوونځیو شمېر	باب	۲۱	۴۴	۶۹	۳۴	۳۱
د زده کوونکیو شمېر	زر ننه	۳،۴	۱۲،۷	۱۶،۹۸۱	۶،۳۹۶	۶،۷۸۸
د ښوونکیو شمېر	تنه	. . .	۹۹۸	۱۷۷۳	۳۸۳	۳۸۱
پوهنتونونه :	باب	۱	۳	۵	۱۹	۳۴
دولتی	باب	۱	۳	۵	۱۹	۲۲
خصوصی	باب	. . .	. . .	. . .	. . .	۱۲
ټول محصلان	زرتنه	۰،۸۷۴	۱۱،۴	۱۸،۵۲۵	۴۹،۳۱۱	۶۸،۷۲۱
ټول استادان	تنه	. . .	۹۹۲	۱۶۱۵	۲۴۰۸	۳۱۴۱
دولتی او خصوصی مسلکي انستیتوتونه : دولتی خصوصی	باب باب	. . . . . .	. . . . . .	. . . . . .	۱۳ . . .	۲۳ ۹
د محصلینو شمېر : دولتی	تنه	. . .	. . .	. . .	۵۸۳۹	۱۲۷۰۵
خصوصی	تنه	. . .	. . .	. . .	. . .	۳۰۲۱
د استادان شمېر : دولتی	تنه	. . .	. . .	. . .	۴۰۷	۶۵۱
خصوصی	تنه	. . .	. . .	. . .	. . .	۲۸

لکه څنګه چې د پورتني جدول څخه څرګندیږي په ۱۳۸۸ ل کال په هېواد کې د نورو دولتي او خصوصي پوهنتونو تر څنګ د مسلکي زده کړو په موخه په ۳۲ دولتي او خصوصي مسلکي انستیتوتونو کې د ۶۷۹ استادانو له خوا درسي چارې پر مخ وړل کېدلې . او همدا راز په همدغه کال په ۵۳۲ دیني مدرسو او دارالحفاظونو کې ۱۲۳۴۶۷ زده کوونکي د ۴۴۸۶ استادانو له خوا د درس ورکولو د ګټې څخه برخمن وو. د نوو معلوماتو له مخې اوس مهال په هېواد کې اوه نیم ملیون ماشومان ښوونځیو ته ځي . نور بیا