د اسلام سياسي نظام

لومړی څپرکی د اسلام د سیاسې نظام لاسته راوړنې الف) د سیاسې نظام تعریف : سیاسې نظام له دوو کلمو څخه چې یوه یې سیاسې او بله یې نظام دی ترکیب شوی دی چې هر یو یې تعریف او روښانه کوو ترڅو د دواړو مفهومونو ( سیاسې او نظام) تفسیر واضیح او روښانه شې ، خو لومړی د نظام تفسیر بیانوو :
د نظام تفسیر: نظام یو مصدر دی چې د نظم له کلمې څخه اخیستل شوی دی او نظم یوه عربې کلمه ده چې په تار کې د ملغلرو د پېیلو ، برابرولو ، د ونې د صفت او نورو ماناوو سره راغلی دی او همدارنګه د طریقې ، لارې او عادت په مانا هم بیان شوی دی چې په پښتو کې د ژوند لارې او په فارسې کې د لښکر او یا نظامې قوې په مانا سره استعمالیږې ، او غوره مانا یې لکه څرنګه چې یې له نوم څخه هم څرګندیږې ترتیبول او تنظیمول دې چې دا مانا په مختلفو ډګرونو کې روښانتیا پیدا کوې او مانا یې شفافه وې ، د بېلګې په توګه : کله چې د قوانینو په رڼا کې اقتصادې مسایل تنظیموو نو کولای شو دا ډول علم ته چې داسې دنده په غاړه اخلې اقتصادې نظام ووایو ، او که چیرته یې په ټولنه کې د خلکو د ژوند لاره او طریقه تنظیموله نو اخلاقې نظام دی او که چیرته یې کورنې مسایل ترتیبول نو هغه ته کورنی نظام ویل کیږې او که چیرته د قوانینو او اصولو په چوکاټ کې سیاسې مسایل تنظیم کړو نو هغه نظام ته سیاسې نظام ویل کیږې نو د پورتنیو ماناوو په رڼا کې کولای شو چې نظام داسې تعریف کړو :
د کارونو یا امورو برابرول او په مختلفو ډګرونو کې په یوه واحد شکل سره د هغوی ترتیبول او تنظیمول د نظام په نوم یادیږې . لکه څرنګه چې په شعر کې الفاظ او مفاهیم د وزن په برابرولو او د قافیې په ټاکلو سره تنظیمیږې او بیا وروسته ورته د نظم کلام وایې په داسې حال کې چې که چیرته کلمات ترتیب او تنظیم نه شې نو هغه ته بیا نثري کلام وایې ، او څرنګه چې په اردو کې د لښکر ترتیب او تنظیم له بلې هرې برخې او ډګر څخه ډیر د لیدلو او لمس وړ دی یانې د یوه غونډ کسان په یوه واحد صف کې درول کیږې ، په یوه غږ سره حرکت کوې او په یوه غږ سره دریږې ، یانې د اردو کړنې د نظام مانا په ښه ډول سره روښانه کولای شې نو ځکه یې هغه ته نظام نوم ورکړی دی .
د سیاست تعریف : سیاست یوه عربې کلمه ده او په ښه او سمه توګه د کار ترسره کولو ، ادارې او کنټرول ، تدبیر او نور ... چې له هغو څخه  ریاست ، سیاست پوه ، کلیوالېتوب او په ښه ډول د کارونو ترسره کول – تعبیریږې ، لکه چې شپون ته یې هم سایس ویلې دې ، ځکه چې د رمې د کارونو برابرول یا تدبیر په غاړه لرې . په لنډ ډول سیاست په لغت کې ادارې او د کارونو برابرولو یا تدبیر ته وایې او په اصطلاح کې : د سیاست د علم پوهانو او عالمانو د سیاست د کلمې په اړه ډيرې خبرې کړې دې :
۱ – د پاریس د پوهنتون یوه ښوونکې سیاست داسې تعریف کړی دی :
سیاست له هغو اصولو او مقرراتو څخه عبارت دی چې د هغه په واسطه خلک ( رعیت ) اداره کیږي .
۲ – د پاریس د پوهنتون یوه بل ښوونکې سیاست داسې تعریف کړی دی چې وايې : د قدرت د هر ډول کړنو(اعمالو) او نفوذ ریښې په دقیق ډول پیژندل او د هغوی څیړلو ته سیاست وایې .
برټرانډراسل  د غرب یو سیاست پوه دی او د سیاست په اړه داسې وايې : سیاست قدرت ته نژدې دی او داسې یې تعریفوې (( د مطلوبو آثارو رامنځته کولو ته قدرت وایې )) .
ځینې بیا داسې وایې :  سیاست – د انسان خبریدل له خپل ځان ، چاپېریال ، ټولنې او د خپل ځان او ټولنې له هغه ګډ راتلوونکې ( سرنویشت) څخه چې دا انسان پکې ژوند کوې او له هغه سره اړیکه لرې .
ځینو نورو بیا داسې ویلې دې چې : د علم او حکمت په غوښتنه سره د ګډو کارونو ترسره کولو ته سیاست وایې یانې موخې ( هدف) او مطلب ته رسیدل په داسې حال کې چې له علم او حکمت څخه ګټه واخیستل شې او له هغه څخه بهر ونه وځې .
هغه ټولینز تعریف چې د فن د ټولو پوهانو په اتفاق سره بیان شوی دادی چې : سیاست له هغې ، طریقې ، اسلوب او باتدبیره لارې او حکمت څخه عبارت دی چې په خلکو او حکومت پورې اړوند کارونه په داسې ډول په ښه او مطلوبه توګه ترسره کوې چې د سوکالې ، نیکمرغې ، پرمختګ او د یوې ټولنې ، یوه ملت او یوه هیواد او د بشرې ټولنو او ګاونډیو په منځ کې د ګډ ژوند ضامن واوسې .
هر یوه پوه سیاست داسې تعریف کړی چې له خپله نظره یې مهم او له اهمیته ډک ګڼل کیده ، د بېلګې په توګه : په مختلفو شرایطو کې که چیرته یو څوک وغواړې په ښه ډول له ستونزو څخه ځان لرې کړې نو خلک وایې چې هغه سیاست پوه ( سیاستمدار) دی او سیاست داسې تعریفوې : په ټولنه کې د مختلفو پیښو او حوادثو په اړه تصمیم نیول د سیاست په نوم یادیږې ، خو اسلامې پوهانو او عالمانو سیاست دا ډول تعریف کړی دی چې :
سیاست په خلکو او حکومت پورې له اړوند کارونو او د اسلامې  شریعت د اصولو او قوانینو په رڼا کې له حکومت کولو ( پاچاهې ) څخه عبارت دی په داسې شکل چې د خلکو او ټولنې د دنیا او اخرت د خلاصون او بریالیتوب ضامن واوسې ، ګورو چې اسلامې پوهان د سیاست په تعریف کې دوه قیدونه زیاتوې :
۱ – د شریعت په چوکاټ کې د امورو تنظیمول : ځکه چې د انسان خالق د هغه له پیدا کولو سره یو ځای د هغه د ژوند قانون هم رالیږلی دی چې هغه هم قران کریم دی ، له قانون او یا له کتلاک څخه پرته د یوه شې استعمالول د هغه شې د خرابې او یا له منځه تلو لامل کیږې نو شرط دی چې د ژوندانه امور د اسلامې شریعت په چوکاټ کې ترسره شې .
۲ – دنیوې او اخروې نیکمرغې : یانې د مسلمانانو خلیفه د خلکو د امورو له تنظیم سره سره ددې لپاره چې د دنیوې نیکمرغې د تنظیم په لټه کې دی اخروې نیکمرغې هم په پام کې لرې او د مسلمانانو د خلیفه حساب ورکول او محاسبه له نورو څخه خورا درنده او لویه ده لکه چې حضرت علې (رض) د خپل خلافت په وخت کې تر هغه چې د بیت المال مال به یې خپلې مصرفې مرجع ته نه وو سپارلی نو تر هغه به یې خوب هم نه کاوه ، ددې له ویرې چې که د شپې وفات شې او بیت المال د هغه په حساب کې ضایع شې ، همدارنګه حضرت عبدالله بن عمر (رض) به ډيره هڅه او هاند کاوه ترڅو خپل پلار په خوب کې ووینې چې د مسلمانانو خلیفه په څه حال کې دی او څه ډول د پاک خدای (ج) له خوا ترېنه پوښتنه کیږې ، تر هغه چې یې په خوب کې ولیده او له خولو څخه ډک له کوټې راوزې ، نو پوښتنه ترې کوې چې اې پلاره الله (ج) له تاسره څه وکړل ؟ عمر (رض) وویل همدا اوس د حساب ورکولو له هماغه لقب څخه خلاص شوم ، زموږ دین د اسلام مقدس دین دی او اسلام د څلورو پوښتنو په ځواب سره مطرح کیږې چې دا څلور پوښتنې د هر شې په اړه مطرح کیږې . (۱ ) دا څه دې ؟ مثلاً : که د چای څښلو د ګیلاس په اړه وویل شې ، (۲) د څه لپاره دی ؟ ، (۳) له څه شې څخه جوړ شوی دی ؟ ، (۴) چا جوړ کړی دی ؟ . په ځواب کې ویل کیږې چې دا ګیلاس دی او د چای څښلو لپاره جوړ شوی دی ، له ښیښې څخه جوړ شوی دی او فلانۍ کمپنۍ جوړ کړی دی او هماغې کمپنۍ د دې ګیلاس د استعمال طریقه د یوه کتلاک په لیږلو سره بیان کړې ده چې د هغه اړوند باید عمل وشې او له هغه پرته به خراب شې . دا څلور پوښتنې که چیرته دانسان په اړه وپوښتل شې او په ځواب کې ویل کیږې چې ؛ دا انسان دی ، له خاورو څخه جوړ شوی دی چې علماوو ثابته کړې ده ، فطرتاً باید وویل شې چې هغه یوه خالق پیدا کړی دی ، ځکه څرنګه چې د یوه ګیلاس شتون له یوې کمپنۍ څخه پرته شونې نه دې نو انسان په لومړنۍ طریقه خپل خالق ته اړتیا لري او له الله (ج) څخه پرته انسان هیڅوک نه شې جوړولای ، ښکاره خبره ده چې انسان الله (ج) کړی او د څه لپاره یې جوړ کړی دی ؟ لکه چې الله (ج) د هغه د لارښوود په کتلاک او کتابچه کې ویلې دې چې انسان د عبادت لپاره پیدا شوی ځکه چې دهغه خالق د هغه په طبیعت پوهیږې ، لکه څرنګه چې د موټرو یوه کمپنۍ د خپلو جوړ شوېو موټرونو په خصوصیاتو باندې پوهیږې نو انسان هم الله (ج) پیدا کړی او د هغه په طبیعت باندې هم عالم دی او د هغه اړوند یې د لارښوونې کتاب رالیږلی چې قرانکریم دی او د انسان په اړه پنځمه پوښتنه رامنځته کیږې چې بالاخره څه کیږې او چیرته ځې؟ بیا هم د دې پوښتنې ځواب په کتلاک کې دی چې انسان له دې فانې نړۍ څخه د آخرت په لور انتقال کوې چې یواځې د همدې پنځمې پوښتنې ځواب ته تسلیمیدل له اسلام څخه عبارت دې . سربېره پر دې چې اسلام د انسانانو د ژوندانه کارونه تنظیموې او د انسانانو دین دی د حیواناتو دین هم دی او هغوی هم د الله (ج) د دین او قانون پیرو دې لکه چې رسول الله (ص) په یوه قوم باندې تېریده چې هوسۍ یې ښکار کړې وه او د خیمې په ستنه پورې یې تړلې وه نو هوسۍ غږ کړ چې اې رسول الله (ص) زه یې ښکار کړې یم په داسې حال کې چې خپل بچې ته مې شیدې نه دې ورکړې ، نو رسول الله (ص) پوښتنه وکړه چې د هوسۍ خاوند څوک دی ؟ یو چا وویل چې زه  یم ، رسول الله (ص) ورته وفرمایل : هوسۍ ته اجازه ورکړه تر څو خپل بچې ته شیدې ورکړې او بېرته به ستا خواته راشې ، د هوسۍ خاوند وویل هوسۍ دې ستا وې اې د الله (ج) رسوله ، رسول الله (ص) وفرمایل هوسۍ پریږدۍ نو هوسۍ دا کلمه وویله « اشهد ان لا اله الاالله و انک رسول الله » د رسول الله (ص) د بېړۍ له محمد ابن منکدر څخه روایت شوی دی چې وایې زه د یوې سیمې په لورې په کښتۍ کې سپور وم نو کښتۍ غرقه شوه او دریاب زه یوې غاړې ته وغورځولم چې ناڅاپه له یوه زمرې سره مخامخ شوم ، وویریدم او ومې ویل ؛ زه د رسول الله (ص) د کښتۍ له غلامانو څخه یم نو زمرې ماته لاره را وښوودله او وروسته یې غړمبا وکړه نو ما فکر وکړ چې وایې زما سلام رسول الله (ص) ته ورسوه . الله (ج) د العمران سورت په (۸۳) آیت شریف کې فرمایلې دي « افغیر دین الله یبغون وله اسلم من فی السماوات والارض طوعأ و کرهأ و الیه یرجعون » یانې «  له انسانانو او پېریانو پرته نور ټول موجودات له فرمانبرداې کولو پرته د بل څه اختیار نه لرې هغوی که چېرته عقل لرې نو باید په بله لاره لاړ نه شې »
ژباړه : آیا دا کفار د الله (ج) له دین څخه پرته بل څه غواړې او (         ) هغه چې په اسمانونو او ځمکه کې دې په خوښې یا نا خوښې د هغه پاک (ج) په لورې بېرته ورګرځې او همدارنګه اسلام یواځې د محمد(ص) د دین نوم نه دی بلکه د ټولو پیغمبرانو (رض) دین دی ، لکه چې د الله (ج) په اقوالو کې د پیغمبرانو په اړه داسې راغلې دې : « اذ قال له ربه اسلم قال اسلمت لرب العالمین » ( بقره سورته / ۱۳۲) او هغه وخت چې د هغه رب ورته وویل معتقید شه ، ویې ویل چې معتقید شوم د عالمیانو په رب باندې » ابراهیم (ع) ته خطاب دی او لوط (ع)  ته په حکایت کې فرمایې « فما وجدنا فیها غیر بیت من المسلمین » (الذاریات سورته /۳۶) ، «نو په هغه ځای کې مې د مسلمانانو له یوه کور څخه بل څه پیدا نه کړل » او د یونس په سورته کې یې  موسی (ع) ته په حکایت کې فرمایلې دې « وقال موسی یا قوم ان کنتم امنتم باالله فعلیه توکلوا ان کنتم مسلمین » « او موسی (ع) وویلې اې زما قومه که چیرته په الله (ج) ایمان لرۍ پر هغه توکل وکړۍ که چېرته مسلمانان یاست . په خپل حکایت کې د عیسی (ع)  ( ) ته فرمایې « و اذ اوحیت الی الحواربین ان آمنوا بې و برسولی قالوا آمنا واشهد بأنا مسلمون » .
ب : له سیاست یا دولت څخه د دین د بیلوالې د لاملونو ویره : ۱ – د اسلام د دښمنانو لومړنۍ لامل کینه ، قید او مکر دی  چې یوځای د اسلام له بدنومه کولو سره او په بې ځایه شیانو د اسلام د بې خبره اولادونو د ذهنونو مشغولول دې ترڅو اسلام د هغوی له اصلې روح څخه لرې کړې او د خپل پایښت زمینه برابره کړې .
۲ -  دوهم عامل : له تحریف شوې مسیحیت څخه د اسلام د مبارک دین د بېلوالې پرتله کول ، لکه چې د اوسطی په پېړیو کې په اروپا کې پاپانو ( پاپ ) له ډير تیرې او ظلم څخه کار اخیسته او حتی د ډیرو پیسو په مقابل کې به یې خلکو ته جنت ورکاوو چې د رنسانس د انقلاب د رامنځته کېدو لامل شو او په اروپا کې دین له سیاست څخه بېل شو ، په داسې حال کې چې دا پرتله منطقې نه ده ځکه چې د دواړو تر منځ ډير توپیر شتون لري .
الف : د مسیحیت دا دین نور منسوخ شوی او د کارولو وړ نه دی . (ب ): مسیحیت تحریف شوی وو او اصلې روح یې نه  وه پاتې او د اسلام مقدس دین د منسوخ او تحریف وړ نه دی ، نو له همدې وجې کولای شې د انسان هر ډول ذهنې ، مادې او معنوې اړتیاوې پوره کړې .
۳ -  دریم لامل : د اسلام د بچیانو ناپوهې او جهالت دی چې د خپل دین په اړه خورا کم پوهیږې او په ناخبرې او ناپوهې سره د اسلام د دښمنانو له خوا چل او دوکه خورې او د حق په سترګو څه نه شې لیدلای او د دین او دولت د بېلوالې وعده یې کړې ده چې له بده مرغه نن ورځ ډیری مسلمانان د نورو په چل او دوکه کې راګیر شوې او په همدې باور دې .
۴ – څلورم لامل : په مسلمانو هیوادونو باندې  په دوامداره توګه د دې نظامونو واکمنې ده او تل په همدې لاره کې په حرکت کې دې  او مسلمانان تهدیدوې .
۵ – پنځم لامل : په مسلمانو هیوادونو کې یوه ډله داسې خلک د واک ګدۍ ته رسیدلې چې مسلمانان نه دې او په سیسټماټیک ډول د اسلام د دین د بدنومه کولو په لټه کې دې .
۶ -  شپږم لامل : د سیاست د کلمې د مانا نه روښانه کیدل دې ، ډیری خلکو باور  درلوده او لرې یې چې سیاست د چل ، دوکې او غولونې په مانا ده ، نو څرنګه چې اسلام چل او غولونه نه لرې نو باید له سیاست څخه بېل وې لکه چې یې په اړه خبرې وشوې ، چې داسې فکر کول په پوره ډول غلط وو او غلط دی .
موږ وایو چې سیاست د دین یوه برخه ده او اسلام سیاست لرې او دا وییل زموږ له خېټې او ځانه نه دې بلکه دا وییل د قران کریم له زړه څخه سرچینه اخلې چې په دې اړه د بېلګې په توګه له قران کریم څخه څو نمونې په وار سره بیانوو تر څو مطلب په روښانه او واضیح ډول ښکاره شې ؛ دا بېلګې په لاندې ډول دې :
۱ – د آدم (ع) له پیدایښت څخه وروسته  ملایکو ته د الله (ج) لومړنی خطاب دا وو چې « و اذ قال ربک للملایکة انی جاعل فی الارض خلیفة » ( بقره / ۳۰) « په یاد یې کړه کله چې ستا الله (ج) ملایکو ته وویل چې په ځمکه کې داسې یوڅوک د خلیفه په توګه پیدا کوم » ترڅو زما دا خلیفه داسې یو نظام چې د انسان له خلقت سره برابروې د ځمکې پر مخ پلی کړې ، په دې ځاې کې وینو چې دین په ځمکه کې د انسان له پیدایښت څخه مخکې له خپل ځان سره د نظام د پلې کولو کړنلاره لرې چې د الله (ج) له خوا د فطرت مطابق انسان ته ورکړل شوې ده ؛ خلیفه له خلافت څخه اخیستل شوی ده او خلیفه یا ځای ناستی د الله (ج) نظام پلی کوې چې دې عملیې ته او یا د نظام تطبیق کولو ته سیاست ویل کیږې .
۲ – په قران کریم کې د تمکین کلمه راغلې او تمکین قدرت ته د رسیدلو په مانا ده او د سیاست یوه مانا هم د نفوذو اعمال او د قدرت څرنګوالی دی : لکه د الله (ج) قول : «  وکذالک مکنا لیوسف فی الارض یتبواُ منها حیث یشاء » ( یوسف ) او همدارنګه د ځمکې پر مخ مو یوسف (ع) ته قدرت ورکړ ترڅو له هغه څخه ګټه واخلې ، څرنګه چې وغواړې « ونمکن الهم فی الارض » او قدرت ورته ورکوو په ځمکه کې » .
۳ – د حکم کلمه په قران کریم کې د بېلابېلو مواردو لپاره یاده شوې ده چې دا کلمه د حکومت له کلمې سره ګډ اصل او مصدر لرې لکه د الله (ج) قول : « ان الحکم الا لله » « له الله (ج) څخه پرته هیڅوک د پاچاهې وړ نه دی » ، او الله (ج) خپل
پیغمبران د هغه څه په حکم کولو مأمور کړې چې ورته نازلیږې چې د حکومت او نظام مانا لرې  او ویې فرمایل « ومن لم یحکم بما انزل اللهُ فاُولیک هم الکافرون » « څوک چې په هغه څه حکم ونه کړې چې الله (ج) نازل کړې دې نو هغه کافر دی » .
۴ – بل دا چې انسانان د عدالت په پلې کولو مکلف دې لکه د الله (ج) قول « اعدلواّ‏  هو اقرب لتقوی » « عدالت کوۍ ځکه چې عدالت تقوا ته نژدې دی » ، او عدالت هغه څوک تطبیق کولای شې چې حاکم وې  ، نو له حکومت څخه پرته اسلام یو بې روح جسم دی .
۵ – بله موضوع دا ده چې الله (ج) د ځمکې او آسمانونو پاچا دی ، انسان یې پیدا کړی او سلیم عقل یې نه منې چې هغه دې له نظام څخه پرته خپل ژوند پریږدې ، واقعاً د هغه نظام وړاندوینه یې کړې ده چې هغه اسلام دی او اسلام خپل حکومت او سیاست لرې .
۶ – د ملک کلمه د قران کریم په متعددو آیتونو کې راغلې ده « تؤتې الملک من تشاء و تنزع الملک ممن تشاء » « الله (ج)هغه چا ته ملک ورکوې چې ویې غواړې او له هغه چا څخه ملک اخلې چې ویې غواړې » چې ملک پاچاهې ته وایې او پیغمبران د خپل وخت پاچاهان وو .
۷ -  بله موضوع دا ده چې د اسلام په دین کې د خلیفه ، امیر او په اولوالامر او مواصفاتو پورې د اړوندو مسایلو ټاکل له مهمو او اهمیت څخه ډوکو موضوعاتو څخه دې او اسلامې کتابونو له دې موضوعاتو څخه  ډک دې او د الله (ج) او حضرت محمد (ص) له پیروې څخه وروسته یې د اولوالامر په پیروې باندې مکلفوې ؛ انسانانو ته وایې کله چې دری نفره یو ځای سفر کوۍ نو له تاسو څخه یو د امیر په توګه وټاکۍ ، د اسلام دا هڅې او کوښښونه په سیاست او حکومت سره کیږې ، پاتې دې نه وې چې سیاست د دین یوه برخه ده .
۸ -  شورا په اسلام کې له ډیر تاریخې قدامت څخه برخمنه ده چې په نورو نظامونو کې نه شته او قران کریم په دې اړه داسې وایې « وشاورهم فی الامر فاذا عزمت فتوکل علی الله ان الله یحب المتوکلین » « او هغوی ته مشوره ورکړه نو کله چې دې تصمیم ونیوه په الله (ج) توکل وکړه ځکه چې الله (ج) له متوکلینو سره مینه لري » . اسلام په ډیره زیاته اندازه په شورا باندې ټینګار کوې ، حتی د رسول الله (ص) مبارکه جنازه د حضرت عایشې (رض) په کور کې تر هغه منتظره وه تر څو مسلمانان په ثقیفه بن ساعده کې د مسلمانانو دسیاسې  ژوندانه په حل او تنظیم باندې مصروف شول او شورا یې وکړه او شورا د سیاست یوه اساسې برخه ده ، ځکه چې په ټوله نړۍ کې  شورا د دولتونو یوه خپلواکه برخه ګڼل کیږې نو ځکه وایو چې اسلام سیاست لرې .
۹ – بل دا چې اسلام له خپله ځانه احکام او مقررات لرې که چیرته سیاست او حکومت ونه لرې نو له کومې لارې دا ټول حدود او احکام تطبیق کړې .
۱۰ -  په سیاست باندې د دین بله لویه سرچینه  او عمده دلیل په خپله د دین کلمه ده چې دین د الله (ج) په قول سره د پاچا په مانا راغلی دی  «  ما کان لیأخذُ اخاهُ فی دین الملک »  « یانې د مصر په نظام کې دا نه وو چې خپل ورور ونیسې نو دین د ملک ، پاچاهې او نظام په مانا سره ده .
۱۱ – بل دا چې الله (ج) فرمایلې دې « الیوم اکملتُ لکُم دینُکم و اتممتُ علیکُم نعمتی و رضیتُ لکُم الاسلام دینا » « نن ورځ مې ستا لپاره ستا دین بشپړ کړ او له اسلام څخه ستا د دین په عنوان راضې شوم » د نعمت اتمام ( پای ته رسول  » په هغه صورت کې ترسره کیږې چې پاچاهې او حکومت په  اسلام او مسلمانانو پورې اړه ولرې او دا د دین کمال دی چې د سیاسې نظام سرچینه لرې .
۱۲ – بل دا چې د اسلام تاریخ هم د رسول الله (ص) په وخت کې ،هم د خلفاوو په وخت کې او هم  له هغه څخه وروسته د هغه د سیاسې کیدلو ښکارندوی ده .
۱۳ –   دین را غلی تر څو حکومت وکړې او خلک د خلکو له بنده ګې څخه وباسې او د دین پيروې وکړې چې معیار یې د الله (ج) د بنده ګې وې او بل هیڅ معیار ارزښت ونه لرې او د خلکو له بنده ګې څخه د نورو خلکو ایستل له نظام او قلمرو څخه پرته ممکن نه دې چې په هغه نظام کې د الله (ج) نظام حاکم نه وې .
۱۴ -  بل دا چې د نړۍ په ټولو د اجرأ وړ قوانینو کې دوه ډوله سیاست چې یو یې داخلې او بل یې بهرنی دی شتون لري ، په قران کریم کې د دواړو ډولونو سیاست ( داخلې او بهرنی ) په اړه اصول شتون لرې چې د نړیوالو اړیکو د اصولو یا بهرنې سیاست په اړه داسې راغلې دې  «  واِن جنحُو أ لِلسَلمِ فَاجَنَحَُ لَهاَ وَ تَوَ کَل عَلی اللهِ اِنهُ هُوَ السمیعُ الْعَلِیمُ  » « یانې که چیرته (کفار) سولې ته میلان وکړې نو تاسو هم میلان ښکاره کړۍ . داخلې سیاست دمالې ، ښوونیز او روزنیز ، نظامې او کلتورې سیاستونو په برخو باندې ویشل کیږې  چې د دې نظامونو په هیڅ یوه برخه کې له اسلام څخه پرته بله کومه برخه وړاندې والی او معقولیت  نه لرې . له دې  ټولو روښانه او واضیح دلایلو سره سره هغه څوک چې دین له سیاست څخه بېلوې نو عقل نه لرې . بله موضوع دا چې ټول موجودات په یوه مسیر کې په حرکت کې دې نو د هغوی نظام هم باید د یوې برخې په لاس کې وې ترڅو په نظام ځنډ رانه شې ، « لَوْ کَانَ فِیهِمَا آلِهَةً اِلاٌ اللهُ لَفَسَدَتَا  » « که چیرته په ځمکه او آسمان کې له الله (ج) څخه پرته بل خدای وای نو د هغوی نظام به فاسد شوی وای . کله چې ثابته شوه چې اسلام سیاسې نظام لري او د اسلام په ګډون په ټولو سیاسې مکاتبو کې سیاست د دولتونو په چوکاټ کې بهرنی شتون پیدا کوې  نو را ځۍ چې دولت تعریف کړو :
ج) د دولت تعریف :  دولت یوه عربې کلمه ده او له لغوې پلوه له تداول  یا متوسط څخه اخیستل شوې ده چې تداول د لاس په لاس اخیستلو او یا لاس په لاس ګرځولو ته ویل کیږې ، مال او دنیا ته هم دولت وایې ، ځکه چې د چا په لاس یې سکون نه دی پیدا کړی او له یو چا څخه بل چا ته انتقالیږې ، قدرت او سلطې ته هم دولت وایې ، له همدې وجې ( د چا پر وړاندې د ثبات نشتوالی ) لکه چې الله (ج) هم فرمایلې دې « وّ تِلکّ الأیامُ نُدّا ولُها بّینَ النَاس  » (آلعمران /۱۴۰) ، « یانې همدا ورځې ( بریالیتوب او ناکامې یا قدرت او ضعف ) د خلکو په منځ کې ګرځوو یا یې ور ردوو  » .
د ) د دولت متشکله عناصر :  په عادې ډول دولتونه له دریو عناصرو څخه تشکیلیږې : ۱ – خلک ، ملت ، رعیت یا اتباع
۲ – خاوره ، اقلیم او جغرافیایې موقیعت
۳ – حاکمیت ، قدرت او واک ( سلطه)
یانې دولت د خلکو له یوې مجموعې څخه عبارت ده چې تر حاکمیت یا نظام لاندې د ځمکې په یوه خاصه او مشخصه محدوده کې ژوند کوې . دولت د انسانانو یوه طبعی اړتیا ده ځکه انسان یو ټولنیز موجود دی او په خپل منځ کې له همکارې او مرستې پرته ژوند نه شې کولای او یوه بل ته ډیره اړتیا لرې او ددې تعاملاتو د تنظیم لپاره نظام او قانون ته اړتیا لرې او ددې قوانینو تطبیق کوونکې مرجع دولت ده ،د انسانانو او په یوه ځنګل کې دحیواناتو د ژوندانه توپیر همدومره دی چې  انسانان قوانین او مقررات لرې ، او دا هم د پاک خدای (ج) قدرت دی چې میږیان هم نظام لرې ترڅو د مصیبتونو او بلاګانو په وخت کې یو بل په جریان کې واچوې ترڅو د هغوی له شر څخه په امن کې شې . د شاتو مچۍ هم یو ډیر حساس او نازک نظام لرې چې د یوه ټاکلې وخت لپاره د هغوی په رأس کې ملیکه یا پاچا ځای لري او د وخت په پوره کیدو سره د ځانګړو مراسمو په ترڅ کې له یوې ملیکې څخه بلې ملیکې ته ورانتقالوې .
همدارنګه په حدیث شریف کې راغلې : که چیرته په داسې ښار کې ښکته شوې چې پاچا یا امیر یې نه درلوده نو خپله بستره دې ټوله کړه . د آدم او هوأ ژوند په قوانینو ، نظام او د ژوندانه په هغو قوانینو پورې تړلی دی چې الله (ج) ورته رالیږلې دې . لکه څرنګه چې وړاندې مو یادونه وکړه چې د ټولو پوهانو په یووالې سره د دولت لپاره دری عناصره اړین دې او څلورم عنصر ددې لپاره ورزیاتیږې ترڅو د نظامونه په منځ کې تفریق رامنځته شې چې دا عنصر د نظام له څرنګوالې یا واک ( سلطې ) څخه عبارت دی ، یانې  آیا د الله (ج) دین حاکمیت لرې چې هغه ته د اسلامې نظام وایې ، په هغه صورت کې چې مارکس اصول حاکم وې نو هغه ته کمونستې نظام وایې ، که چیرته د پانګې اچوونې له اصولو څخه پیروې وشې نو کپیټالیسټې نظام ورته وایې ، پر همدې بنسټ هر هغه سیسټم چې اصول یې د تعمیل وړ وې نو د هغه نظام په نوم نومول کیږې .
د اسلامې دولت عناصر :  د اسلامې دولت عناصر څلور دې : ۱- خلک یا رعیت ، ۲ – اقلیم یا خاوره ، ۳ – قدرت یا واک ( سلطه ) ، ۴ – د الله (ج) د دین حاکمیت .
د اسلام د مقدس دین ټول شعارونه د احکامو درلودونکې دې ، د بېلګې په توګه : د لمانځه حکم فرض دی، زکوة فرض دی ، په ځمکه کې ددین د احکامو امامة  ( په پښو درول ) هم له خپل ځانه حکم لرې چې د ټولنې د غړو په هر غړې باندې لازم او واجب دې ،ځکه د فقه د علم په اصولو کې یوه قاعده لرو چې : (( کل مالایتم الواجب الا به فهو واجب )) یانې هر هغه څه چې واجب دې که چیرته پرته له اقامې ونه شې نو واجب دې ، او د اسلام په مقدس دین کې د قصاص د حدودو تطبیق ، د عدالت اقامة ، له ظالم څخه د مظلوم حق اخیستل ، د عدالت تأمینول او نور... د واجبو احکامو له ډلې څخه دې او د اسلامې دولت په چوکاټ کې د دې ټولو واجباتو تطبیقول د دین د احکامو په اقامة ( په پښو درول ) کې ممکن دې . 
دوهم څپرکی د اسلامې دولت اساسې اصول ۱ -  د الله (ج) د دین فضیلت یا غوره والی او د هغه د شریعت حاکمیت
۲ – عدالت او مساوات
۳ -  اطاعت
۴ – آزادې
۵ - شورا
۱ -  لومړی اصل د الله (ج) د دین حاکمیت : دا اصل د دې مبارک آیت د روښانه حکم پر بنسټ باندې ولاړ دی «  اِن الًحُکْمُ اِلاً لِلهِ اِن َ لا تَعبُدُوا اِلا اِیاهُ » ( یوسف / ۴۰) یانې حاکمیت یواځې او يواځې د الله (ج) لپاره دی ، لکه چې ومو ویل د اسلامې دولت خورا مهم رکن او اصل د دین حاکمیت دی ، په دې مانا چې د ژوند په ټولو لارو کې لکه : سیاسې ، قضایې ، اقتصادې او نور ...  د الله (ج) د کلمې لوړوالی راشې ، لکه چې په حدیث شریف کې راغلې دې چې یو چا له رسول الله (ص) څخه وپوښتل چې یو څوک د شهرت او یو څوک د عصبیت لپاره جنګیږې نو د هغوی کوم یې غوره او په حق دی ؟ رسول الله (ص) وفرمایل « من قاتل لتکون کلمة الله هي العلیا فهو في سبیل الله » یانې څو ک چې د الله (ج) د کلمې د لوړوالې لپاره وجنګیږې  نو هغه د الله (ج) په لاره کې دی ، په دې مانا چې چتر به د اسلام وې او نور ادیان پیروان کولای شې تر دې چتر لاندې ژوند وکړې .
ټول تعاملات که هغه مالې وې ، اقتصادې وې ، جزایې ، حقوقې ، داخلې او بهرنی سیاست او نور ... د الله (ج) د حکم پر بنسټ باندې باید صورت ونیسې ځکه هر هغه څه چې د الله (ج) د حکم پر بنسټ باندې نه وې نو له هوا او هوس څخه پیروې ده او په حدیث شریف کې راغلې دې چې ؛ څوک خورا ګمراه دی له هغو کسانو څخه چې د الله (ج) د رضاء پرته د خپلې هوا او هوس پیروې کوې ؟ طبعاً داسې یو انکارې استفهام دی چې له هغه کس څخه هیڅوک هم خورا ګمراه نه دی چې له اسلام څخه پرته کوم بل قانون جوړ کړې او له هغه څخه پیروې وکړې ، رسول الله (ص) فرمایلې دې چې « لایؤمنُ احدُکم حتی یکون هواه تبعًا لما جنت به » ژباړه : له تاسو څخه یو هم مؤمن نه دی تر هغه چې د هغه هوا د هغه څه تابع نه شې چې ما له ځان سره راوړې دې .
۲ – عدل او مساوات : د اسلام د سیاسې نظام دوهم اصل هماغه عدل او مساوات دی او له عدل او مساوات څخه مقصد د الله (ج) د احکامو ، الهې قانون ، دولت ، ټولو حقوقو او وجایبو او د انسانې امتیازات پر وړاندې د خلکو برابرې ده ، نه دا چې ټول خلک په ټولو شیانو کې برابر وې ، په داسې حال کې چې مطلقه برابرې نه یواځې دا چې عدل نه ده بلکه کله کله ظلم هم واقع کیږې لکه چې د کوچنیانو او لویانو خواړه برابر وې . له اسلام څخه وړاندې ډیرې نابرابرې موجودې وې خو د اسلام مبارک دین په ټولو نابرابریو باندې د بطلان لیکه کش کړه او د مساواتو اعلان یې وکړ ، د روم په امپراتور ې کې خلک په دوو کټګوریو باندې ویشل شوې وو چې یو یې آزادګان او بل یې غیر آزادګان وو چې آزادګان هم په دوو کټګوریو باندې ویشل شوې وو چې یو اصلې او بل یې غیر اصلې وې ، همدارنګه غیر اصلې آزادګان په څلورو ډلو باندې ویشل شوې (( آزاد شوې ، نیمه آزادشوې ، غلامان او د ځمکې ضمیمه )) په دوې کې یواځې اصلې آزادګان چې رومې وو له انسانې امتیازاتو څخه برخمن وو او له نورو سره به حیوانې چلند او رفتار کېده ، اسلام په همداسې حالاتو او فضاءکې خپل غږ پورته کړی او د الله (ج) پیغام داسې دی « یَا اًیَهَاالنَّاسُ اِنَّا خَلَقناکُم مَن ذَکَرَ وَاُنثی وَجَعَلَناکُمْ شُعُوباً وَقَبایِلَ لِتَعَارَفُوا اٍنَّ اَکْرَمَکُمْ عِندَاللهِ اًتْقاکُمْ اِنَّ اللهَ عَلِیمٌ خَبیرٌ » ( حجرات / ۱۳) ، خو اسلام په یوه مخه نه شو کولای چې یو غلام باطل اعلان کړې ځکه چې په هغه ځاې کې د خلکو د مالونو مسأله مطرح وه ، خو داسې لاره یې وټاکله چې ورو ورو یې د غلامۍ ټغر ټول کړ ؛ د بېلګې په توګه : مکتبونه او مدبر کسان به یې د هغوی پریښوودلو ته هڅول ، له بلې خوا تر اوسه د جنګ احتمال شتون درلوده امکان یې درلوده چې کفار مسلمانان بندیان کړې او په غلامې یې ونیسې ، نو ددې لپاره چې اسلام عین همدا عمل ترسره کړې او خپل انتقام واخلې نو له یوې مخې یې د غلام د بخښلو حکم صادر نه کړ .
حکایت شوی دی چې : په حدیث شریف کې راغلې دې چې یوې مخزومې ښځې غلا کړې وه چې د قوم په مشرانو یې ډیره سخته تمامه شوه تر څو د دوی له قبېلې څخه یې د یو چا لاس پرې شې ، له حضرت اسامه ابن زید څخه وغوښتل شول تر څو یې شفاعت وکړې نو اسامه ابن زید موضوع له حضرت رسول الله (ص) سره بیان کړه تر څو هغه وبخښې ، پیغمبر(ص) وفرمایل ، ته د الله (ج) په حد کې شفاعت کوې ، قسم یادوم چې که چیرته زما لور فاطمه هم غلا وکړې نو حد به ورباندې تطبیق کړم .
بل حکایت : عباده بن صامت (رض) یو ډ‌نګر او تور پوستی انسان وو ، رسول الله (ص) هغه د یوه هیئت په رأس کې یو ځای ته ولیږه ، کوربه امارت له هغه سره له ملاقات څخه ډډه وکړه  ځکه هغه یو ښه څیره لرونکی کس نه وو او غوښتنه یې وکړه چې هغه ته یو ښه څیره لرونکی کس ورولیږې او ترڅو ملاقات ورسره وکړې ، صحابه کرامو دده له دې غوښتنې څخه سرغړونه وکړه او ویې ویل چې دا رسول الله (ص) زموږ د رئیس او امیر په توګه ټاکلی دی ، نو هغه مجبوره شو تر څو له هغه سره ملاقات وکړې ، له دې څخه دا په ډاګه کیږې چې د اسلام او مسلمانانو پر وړاندې رنګ او څیره هیڅ ارزښت نه لرې .
بل حکایت : ملک غصانې مسلمان شو او د بیت الله شریفې زیارت ته راغی ، د مراسمو په لړ کې کوم صحابې د هغه پښه تر خپلې پښې لاندې کړه هغه دا صحابې په څپېړه وواهه ، صحابې حضرت عمرفاروق ( رض) ته عریضه وکړه ، حضرت عمر فاروق (رض) ملک غصانې را وغوښته او ورته ویې ویل چې یا هغه قانع کړه او یا سبا د هغه قصاص درڅخه اخلم ، هغه وویل زه نصرانې کیږم ، حضرت عمر (رض) ورته وویل : نو بیا دې غاړه پریکوم ځکه کله چې مرتد شوې نو واجب القتل یې  ، بالاخره یوه شپه یې وخت وغوښتهً تر څو د شپې له تیارې څخه ګټه واخلې او وتښتې ، هیره باید نه کړو کله چې حضرت عمر فاروق (رض) خلیفه وو عمرو ابن العاص د مصر والې وو نو  دعمر(رض) زوی شراب وڅښل او والې ورباندې حد تطبیق کړ خو دومره یې وکړل چې د خلکو په مخ کې یې دا کار  ونکړ  ، د عمرو ابن العاص (رض) دا کار د حضرت عمر(رض) د ناآرامې لامل شو او خپل زوی یې ور وغوښته ترڅو ورباندې دخلکو په مخ کې حدتطبیق کړې . همدارنګه د حضرت عمر (رض) په وخت کې په اسلام کې د عدالت د تطبیق بېلګه چې په خپله خطبه کې یې وفرمایل « اسمعوا واطیعوا » ، واورئ او پیروې وکړۍ ، له صحابوو څخه یوه وویل نه اورم او نه پیروې ( اطاعت ) کوم ، ځکه هغه تکه چې دې وویشله دومره کمه وه چې کمیس هم نه ترې جوړېده نو تا څه ډول له همدې تکې څخه کمیس جوړ کړ ؟ حضرت عمر(رض) خپل زوی ته وویل چې ځوا ورته ووایه : حضرت ابن عمر (رض) ورته وویل : ما ورته خپله برخه ورکړه تر څو د میلمنو د ښه راغلاست په وخت کې هغه کمیس واغوندې ، صحابې وویل (( الآن اسمع واطیع )) نو اوس هم اورم او هم پیروې کوم . د قرانکریم په ډیرو آیتونو کې په عدالت کولو امر شوی دی – د هغوی له ډلې « اِنَّ الله َ یَأمُرُکُمْ أن تُوّدَّوا الاَمَانَاتِ اِلّی أهْلِهَا وَ اِذْا حَکَمْتُمّ بَیّنَ النَّاسِ أن تَحّکُمُوأ بالّعَدْل » ( الله «ج» تاسو مأمور ګرځوې تر څو د مسؤلیت اهل ته مسؤلیت وسپارئ او کله چې مو حکم کاوو نو د خلکو په منځ کې په عدالت او برابرې سره حکم وکړئ ) .
د عدالت د فضیلت په اړه : حضرت عبدالله ابن مسعود (رض) وفرمایل : « ان اقضي یوما بین الناس بالعدل خیر من عبادة سبعین سنة » که چیرته د خلکو په منځ کې یوه ورځ په عدالت سره حکم وکړۍ نو له اویا (۷۰) کاله عبادت څخه غوره ده .
کله چې حضرت عمر(رض) د وخت  د امیر له زوی څخه د یوه مظلوم ماشوم د څپېړې وهلوقصاص اخیسته نو ویې ویل « متی استعبدتم الناس ولقد ولد تهم امهاتهم احرارا » ( څه وخت دې انسانان غلامان کړل په داسې حال کې چې د هغوی میندو هغه آزاد زیږولې دې او همدرانګه ویې ویل : « الحکومة تبقي مع الفسق ولا تبقي مع الظلم » . حضرت ابوهریره (رض) له رسول الله (ص) څخه حدیث شریف روایت کوې چې : الله (ج) په هغه ورځ چې هیڅ سیوری به شتون نه لرې خو (۷) طایفو ته د خپل رحمت تر سیورې لاندې ځای ورکوې چې دا اووه طایفې عبارت دې له :
۱ – عادل پاچا.
۲ – هغه ځوان چې خپله ځوانې یې د الله (ج) په عبادت کې تیره کړې وې .
۳ – هغه څوک چې زړه یې له جومات سره تړلی وي.
۴ – هغه دوه کسان چې د الله (ج)د رضاء لپاره یو له بل سره دوستې کوې او یو له بل څخه بېلېږې .
۵ – هغه کس چې یوه مالداره او شتمنه ښځه یې خپلې غیږې ته ور وغواړې او داکس ووایې چې زه له الله (ج) څخه ویریږم.
۶ – هغه کس چې په پټه سره د الله (ج) عبادت کوې او له سترګو څخه یې اوښکې روانې وې .
۷ – هغه کس چې په خپل  ښې لاس صدقه ورکړې او چپ لاس یې ورباندې خبر نه شې .
په عربې کې دوه طرفه بار ته هم عدیل وایې ځکه که چیرته برابر نه وې نو بار او متاع منزل ته نه رسیږې ، دوو اوښیانو ته هم په عربې ژبه کې عدیل وایې ځکه چې دوه خویندې یې کړې وې او یو له بل سره بر ابر  وې ، د فسق بېلګه چې وړاندې حضرت علې (رض) ته په منسوب کې قول کې ذکر شو ، داسې چې په کچر باندې دوه کارټنه شراب که څه هم حرام دې بار کړو خو دا چې مساوې او برابر دې نو بار یې سقوط نه کوې ، د ظلم بېلګه دا چې په کچر باندې کتابونه بار کړو خو یوه خوا یې زیاته او بله خوا یې کمه  وې که څه هم ښه کار دی خو بیا هم سقوط کوې . په یوه کیسه یا حکایت کې راغلې چې د کوفې قاضې په خپل دفتر کې په یوه عریضه کې هغې ښځې ته تسلیم شو چې له والې څخه یې شکایت درلوده چې د هغې باغ یې غصب کړی دی نو قاضې والې را وغوښته خو والې سرغړونه وکړه او ورته رانغی ، او قوماندان یې ورته ورولیږه نو قاضې قوماندان بندې کړ، د والې د دفتر ریئس راغی هغه یې هم بندې کړ ، بالاخره سپینږې او د قاضې دوستان یې ورته ورولیږل – قاضې دا هم بندیان کړل ، کله چې شپه شوه نو والې د بند قلفونه مات کړل او ټول بندیان یې را خوشې کړل ، قاضې خپله دنده امیر ته د تللو لپاره پریښووده « یانې د وخت امیر ته ورغی » نو والې ورپسې ورغی تر څو هغه بیرته راوګرځوې ، قاضې ورته شرط کیښووده تر څو ټول بندیان بیرته بند ته راوړې ، نو بیرته به راوګرځې « یانې که چیرته یې شرایط مرعات نه کړل نو بیرته نه راګرځې »  همدا کار وشو قاضې والې محکمه کړ  او فیصله یې د ښځې په ګټه ترسره کړه ، وروسته له فیصلې یې وويل والي صاحبه راشه او زما پر چوکی باندې کښېنه ، والې وویل له ذلت څخه وروسته عزت څه په کار دی ؟ قاضې ورته وویل د الله (ج) د حکم لپاره چاته غزت نه شم ورکولای  ( یانې دا د الله « ج» حکم وو چې ته مې محاکمه کړې ) څرنګه چې عدالت وو او وروسته له فیصلې مې اخلاقاً تاته احترام وکړ  ، والې وویل « من عظم امر الله اذل الله له عظماء خلقه »  یانې څوک چې د الله (ج) امر لوی وګڼې نو الله (ج) ورته لویان ذلیله کوې ، دا موضوع تر اوسه پورې د یوه متل په څیر پاتې ده . حضرت عمر(رض) له حضرت علې (رض) څخه وپوښتل که چیرته داسې یو څوک ووینم چې زنا کوې نو کولای شم چې حد ورباندې تطبیق کړم ؟  حضرت علې (رض) وفرمایل ته له ټول امت سره برابر یې یانې که چیرته یې څلور شاهدان درلودل نو د قذف لوړ حد درباندې جارې کیږې ، دا وې د اسلام په مقدس دین کې د عدالت او مساوات کوچنۍ نمونې .
۳ – پیروې (( اطاعت )) : د اسلام د اساسي اصولو څخه دریم اصل اطاعت دی لکه چې وړاندې مو وویل انسان یو ټولنیز موجود دی او تعاملاتو ته هم اړتیا لرې او تعاملات قانون او نظام ته اړتیا لري نو په همدې ځاې کې د اطاعت موضوع مطرح کیږې تر څو نظام پلی شې ، حضرت عمر فاروق (رض) فرمایلې دې چې « لا اسلام بلا جماعة ولا جماعة بلاامیر ولا امیر بلا اطاعة »؛ژ باړه :اسلام له جماعت پرته نه شته، جماعت پرته له امیره او امیر پرته له اطاعته  نه شته . الله (ج) د اطاعت په اړه فرمایلې دې « یَاأیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ أطیِعُواْ اللهَ وَ أطیِعُواْ الرَّسُولَ وَاُولِیِ لاَمّر مِنّکُمْ ... آلآیه» (نساء / ۵۹ ) ؛ ژباړه : اې مؤمنانو د الله (ج) پیروې وکړئ او همدارنګه د رسول الله (ص) پیروې وکړئ او ستاسو د امیرانو پیروې وکړئ ... د فقې په اصولو کې قاعده لرو چې « الامر للوجوب » یانې امر د وجوب لپاره دی نو اطاعت کول واجب دې ، او همدارنګه په حدیث شریف کې راغلې دې « اسمعوا واطیعوا ولواستعمل علیکم عبد حبشي کان رأسه زبیبة » ژباړه : واورئ او اطاعت وکړئ که څه هم غلام پر تاسو باندې مقرر شې او سر یې هم د ممیز په څیر وې . په دې حدیث شریف کې پیغمبر (ص) خپل امت اطاعت کولو ته هڅوې ، او په بل حدیث شریف کې راغلې دې چې « من اطاعنی فقد اطاع الله و من عصانی فقد عصی الله و من یطیع الامیر فقد اطاعنی و من یعصی الامیر فقد عصانی » ژباړه : نبې (ص) فرمایې چا چې زما اطاعت وکړ نو د الله (ج) اطاعت یې کړی دی او چا چې زما نافرمانې وکړه نو د الله (ج) نافرمانې یې کړې ده ، او چا چې د امیر اطاعت وکړ نو زما اطاعت یې کړی دی او څوک چې د امیر نافرمانې وکړې نو زما نافرمانې یې کړې ده . بیا هم پیغمبر (ص) خپل اُمت اطاعت ته هڅوې او هغه اطاعت چې په هغه باندې مسلیمین مکلف دې له هغه اطاعت سره چې په نړۍ کې مطرح دی – توپیر لري
۱ – په نړۍ کې له اسلام څخه پرته د قانون پابندې شتون لرې او وګړې له مجازاتو څخه ویریږې چې که چیرته کوم څوک تخلف وکړې نو مجازات کیږې او له هغه پرته د وجدان او ایمان له نظره د کوم مکلفیت احساس نه کوې ، خو د اسلام په مقدس دین کې سربیره پر دې چې قانون ته درناوی کیږې او په تخلف کوونکو باندې مجازات یا جزا تطبیق کیږې – یو ډول معنوې اطاعت هم شتون لرې او عبادت هم دی ، یانې اطاعت د جزا او عذاب له ویرې نه بلکه په هغه کې د ثواب تمه هم شته .
۲ – د اسلام په مقدس دین کې په نړۍ کې د معمول اطاعت په خلاف – مقید اطاعت دی ، په دې مانا چې که چیرته د امیر امر د شریعت په چوکاټ کې صادر شوی وو نو اطاعت یې واجب او که چیرته د اسلام د احکامو مخالف وو نو په هغه صورت کې نه یواځې دا چې اطاعت واجب نه دی بلکه د هغه پر وړاندې دریدنه هم لازمه ده . ځکه چې په مبارک آیت کې د الله (ج) د اطاعت لپاره « اطیعوا الله » وایې او د رسول الله (ص) په اطاعت کې بیا هم « واطیعوا الرسول » ویل شوې دې ، یانې په روښانه ډول پرته له کومه قیده ویل شوې دې چې د الله (ج) او د هغه د رسول (ص) اطاعت وکړئ ، او د امیر په اطاعت کې « واولی الامر منکم » ویل شوې دې ، یانې په عاطفه ( واو ) سره اکتفاء شوې ده نه دا چې ویل شوې وې چې « واطیعوا اولی الامر » ، دا په حقیقت کې دا مانا ورکوې چې که چیرته امیر د الله (ج) او د هغه د رسول (ص) اطاعت کاوو نو تاسو هم د هغه اطاعت وکړئ او که چیرته  یې د الله (ج) او د هغه د رسول (ص) اطاعت نه کاوو نو  اطاعت یې مه کوئ ، په دې اړه صحیح حدیث شریف شتون لري «  لا طاعة للمخلوق في معصیة الخالق » . حضرت عبدالله ابن عمرو ابن العاص (رض) که څه شپه او ورځ په حدیثو باندې مصروف وو خو بیا هم له خپل پلار سره جګړو ته تهء ، یو چا پوښتنه ترېنه وکړه ولې ځې ؟ ويې ویل په خدای (ج) قسم دی چې نه مې څوک وژلې او نه مې څوک آزار کړې دې خو له پیغمبر (ص) څخه مې اوریدلې دې  چې وییل به یې « اطع اباک » د خپل پلار اطاعت کوئ ، نو ځکه ورسره روان یم .
۴ – آزادې : د اسلامې دولت څلورم اصل آزادې ده ، البته د اسلام مقدس دین د فکر له هر ډول طرز او د بشر په واسطه له هر ډول جوړ شویو ادیانو څخه آزادې ته ډیر درناوی او احترام کوي . د اسلام په مقدس دین کې په ټولو برخو کې حتی د عقیدې په برخه کې هم آزادې په پام کې نیول شوې ده او که چیرته پوښتنه پیدا شې چې د ارتداد حکم ولې قتل دی ؟ نو ځواب یې دا دی چې مرتد د خپل قبول کړې دین د پريښوودلو لپاره نه وژل کیږې بلکه د نظام د خرابوالې له کبله وژل کیږې ، لکه چې حضرت عمر(رض) نصرانې غلام درلوده او هغه یې اسلام ته رادعوت کړ تر څو له هغه څخه د مسلمانانو په کارونو کې ګټه واخلې ، نو هغه قبول نه کړ ، حضرت عمر(رض) مبارک آیت شریف ولوسته چې « لاَ اِکّرَاهَ فِي الّدِینِ قَدّ تَبَیّنَ الّرُشّد مِنَّ الّغَي » په دین کې جبر نه شته له ګمراهې څخه لارښوونه ( هدایت ) ښکاره دی ، او ستره آزادې چې د اسلام په واسطه د بشر لپاره د تحفې په ډول راوړل شوې ده د بندګانو له بندګې څخه د انسانانو آزادول دې تر څو يواځې او یواځې د یوه او لاشریک الله (ج) بنده واوسې او د الله (ج) د بندګې طوق په غاړه ځوړند کړې ، چې هغه ( الله « ج) انسان ته عزت ورکړی او نه یې سپکوې ، لکه چې الله (ج) فرمایلې دې : « هُوَالَّذِي یُنّزَلُ عَلّی عَبْدِهِ آیَاتٍ بَیَّنَاتٍ لِیُخْرجَکُم مَنَ الظُلُمَاتِ اٍلَّی النُّور » ( احدید/ ۹) ؛ ژباړه : هغه دی چې په خپل بنده باندې روښانه آیاتونه رالیږې تر څو تاسو له تیارو څخه د روښنایې لورې ته راوباسې ، په اسلام کې د بیان د آزادې په اړه ویل شوې دې چې د ظالم پاچا پر وړاندې ستر جهاد دحق ویل دې او د اسلام ټول جنګونه آزادې غوښتونکې وو چې له فتح څخه وروسته یې هیڅکله هم په خلکو باندې اسلام نه دی تحمیل کړی  او د مسلمانانو په سیورې کې نور آسمانې دینونه هم کولای شې ژوند وکړې ، لکه چې تاریخ د هغه شاهد دی چې د اسلام د امپراتورې په قلمرو کې ټولو مذهبونو او دینونو ژوند کړی خو بې کسه دینونه لکه بت ، غوا ، د لمر عبادت او ... نور - اسلام نه قبلوې او د هغو له پیروانو څخه غواړې چې مسلمانان شې او که چیرته یې دعوت قبول کړ نو څومره به ښه وې چې هغوی خوشې کړې . شریعت او اسلامې قوانین د آزادې ډولونه ډلبندې کوې او له هغه پرته په ټولو شرایطو کې بې حده او منحصره آزادې ځنګل دی او الله (ج) هیڅکله نه غواړې چې انسانان د حیواناتو په څير په ځنګل کې ژوند وکړې .        ۵ – شورا :
د اسلامې شریعت له اساسې اصولو څخه پنځم اصل د امت  شورا ده ، خو څرنګه چې په راتلوونکې کې د اسلامې دولت داساسې ستنیو ( پایه ) په بحث کې په شورا باندې په تفصیل سره خبرې شوې نو دلته د وخت د ضایع کیدو څخه د مخنیوې لپاره په شورا باندې له بحث کولو څخه صرفنظر کوو.
دریم څپرکی د اسلامې دولت ستنیې (( پایې )) اسلامې د ولت د لاندنیو بنسټونو او او ستنیو درلودونکی دی چې په تفصیل سره به د هر یوه په اړه په شپږو بحثونو کې خبرې وکړو .
۱ – د دولت رئیس ؛ خلیفه ، امام یا امیرالمؤمنین
۲ – شورا ؛ پارلمان یا مقننه قوه
۳ – ادارې سیسټم ؛ اجرائیه قوه یا حکومت
۴ – فوځ ؛ لښکر یا دفاعې او جهادې قوه
۵ – قضائیه قوه
۶ – د امربالمعروف او نهی عن المنکر سیسټم یا ارګان

لومړی بحث : د دولت رئیس :

د اسلامې دولت خورا مهم عنصر او ستنیې ولسمشر ، خلیفه یا امیرالمؤمنین دی چې د هغه په اړه به په لاندنیو موضوعاتو بحث وکړو :
الف) د هغه چا نومونه یا لقبونه چې د دولت په رأس کې ځای لري
ب) د ولسمشر ، امام یا خلیفه د نصب حکم
ج) د ولسمشر ، امام یا خلیفه شرطونه او مواصفات
د) د ولسمشر ، امام یا خلیفه د نصب شرعې لارې
ه) بیعت
و) د ولسمشر یا خلیفه حقوق
ز) د امام یا خلیفه مکلفیتونه یا واجبات
ح) د امام ، خلیفه یا د دولت د رئیس عزل کول او د عزل کولو اسباب

الف) د دولت د رئیس او یا څوک چې د دولت په رأس کې ځای لري - لقبونه :

هغه لقبونه چې د رسول الله (ص) له وفات څخه وروسته یانې د حضرت ابوبکر (رض) له وخته تر نن ورځې د مسلمانانو د دولت د رئیس لپاره پکار وړل کیږې عبارت دې له :
۱ – خلیفه : د خلیفه لقب او د خلافت د کلمې مشتقات په قرانکریم کې څو څو ځایه ذکر شوې دې ، الله (ج) د آدم (ع) د پیدایښت په اړه وفرمایل : « اٍنَّی جَاعِلٌ فِي الأرْض خَلِیفَة » ؛ ژباړه : ما په ځمکه کې ځای ناستی پیدا کړ .
د انعام په سورة کې یې فرمایلې : « وَهُوَ الذي جَعَلَکُمْ خَلایْفَ الاَرض وَرَفعَ بَعّضُکُمْ فَوّقَ بَعّض دَرَجات » ( انعام / ۱۶۵) ؛ ژباړه : هغه هغه څوک دی چې تاسو یې په ځمکه کې پاچاهان جوړ کړئ او لوړې یې کړې د ځینو درجې په ځینو نورو باندي . خلیفه د ځای ناستې په مانا ده له همدې وجې څوک چې وروسته له ( حضرت ابوبکر« رض » ) د مسلمانانو د کارونو ترسره کوونکی (متولي ) شو نو د مسلمانانو له خوا ورته دا لقب ورکړل شو ، ابن خلدون وایې : کله چې له حضرت ابوبکر صدیق (رض) سره بیعت وشو نو مسلمانانو هغه په همدې لقب سره یاد کړ ، او حضرت ابوبکر صدیق (رض) د خلیفه الله په نوم سره د ده له یادولو څخه منع کړې وه او خپل ځان ته یې د رسول الله خلیفه وایه .
۲ – امیرالمؤمنین : د امیر کلمه له امر او امارت څخه اخیستل شوې ده او جمع یې امراء چې د ولایت په مانا ده او هغه چا ته ویل کیږې چې امر یې نافذ وې او د صیغې له لحاظه په امر کې مبالغه ده ، ځکه چې دا د فعل په وزن باندې دی او د صفت مبالغه فاعل کوې ، لکه چې د رحیم صیغه نسبت راحم ته په رحم کې مبالغه لرې ، او د امارت د کلمې له مشتقاتو څخه یې یوه په قرانکریم کې دا ډول راغلې ده : « یَاأیَّهَاالَّذِینَ آمَنُواْ أطِیعُوأ اللهَ وَ أطِیعُوأ الرَّسُولَ وَاوْلِی الأمْرَ مِنْکُمْ » ؛ ژباړه : اې مسلمانانو د الله (ج) او د هغه د رسول (ص) پیروې او اطاعت وکړئ او له خپله جنسه د امیرانو پیروې ، په حدیث شریف کې راغلې دې : « ان نبي (ص) قال ( لایحل لثلاثة یکونون بفلاة عن الارض الا امروا علیهم احدهم » ؛ ژباړه : پیغمبر(ص) وفرمایل : هغو دریو کسانو ته جایز نه ده چې په یوه بیابان کې په سفر کې وې خو دا چې یو له دوی څخه د خپل امیر په توګه و ټاکې (( یانې مطلب دا چې که چیرته دری نفره سره په سفر کې وې نو یو له دوی څخه دې د خپل امیر په توګه وټاکې ، درمل )) . د مسلمانانو لومړی پاچا یا مشر چې په دې لقب سره نومول شوی دی عمر ابن خطاب (رض) دی ، په دې لقب سره د ده د نومولو څرنګوالی په څو روایتونو کې راغلی دی : په یوه روایت کې راغلې دې چې له صحابه کرامو څخه یې کوم یوه حضرت عمر(رض) ته وویل : اې امیرالمؤمنینه ! دا لقب د اصحاب کرامو د خوښې وړ ګرځیدلی دی او له هغه  وروسته يې په دې لقب سره یادول او وييل کیږې چې : لومړنی صحابې چې دی يې په دې نوم سره یاد کړی حضرت عبدالله بن جحش وو . ځینې وایې چې مغیره ابن شعبة (رض) وو ، ځینې بیا په دې باور دې چې د فتح پیغام له یوې خوا مدینې ته راغی او سرچینې ( حامل ) یې پوښتنه وکړه : د مؤمنینو امیر څوک دی ؟ منظور یې حضرت عمر (رض) وو نو څرنګه چې اصحابو واوریده او د خوښې وړ یې وګرځیده او ویې ویل په ریښتیا هغه امیرالمؤمنین دی  او وروسته له هغه یې په همدې لقب سره یاد کړ. په بل روایت کې راغلې چې مغیره ابن شعبة (رض) حضرت عمر (رض) ته وویل : اې د الله (ج) خلیفه ! حضرت عمر(رض) ورته وویل : د الله (ج) خلیفه پیغمبر (ص) دی او وروسته یې بیا وویل :  اې د رسول الله (ص) خلیفه ، عمر(رض)  ورته وویل : هغه ستاسو پیژندل شوی یار حضرت ابوبکر صدیق (رض) دی  ،وروسته یې بیا ورته وویل : اې خلیفه د رسول الله (ص) خلیفه ، حضرت عمر (رض) ورته وویل دا نوم ډیر اوږد دی ، وروسته یې بیا ورته وویل : اې عمره! ، حضرت عمر (رض) ورته وویل زه ستاسو امیر یم او زما نوم کوچنی مه یادوئ ، بیا یې ورته وویل : اې امیرالمؤمنینه ، حضرت عمر (رض) دا نوم قبول کړ چې دا یې دایمې لقب وګرځیده .
۳ – امام : د امام کلمه له امامت څخه اخیستل شوې او د پیښوا ، مخکې کړل شوې ، مقتدې ، مقصود او رهبر په ماناسره راغلې  ده چې  قران کریم او د لښکر  مشر ته هم ویل شوی دی ، په همدې ترتیب په هر فن کې هر مخکې کړل شوې او مقتدا ته امام ویل کیږې ؛ لکه امام ابوحنیفه ، امام بخارې ، د جومات امام او نور ... چې لومړی یې په فقه ، دوهم یې په حدیث او دریم يې په جومات کې مخکې کړل شوې او پيښوا دې ، او د دولت ریئس ته له دې وجې امام وایې چې خلک هغه د پيښوا په توګه ټاکې او لکه څرنګه چې په جومات کې مقتدیان په امام پسې اقتداء کوې نو رعیت هم په خپل امام پسې اقتداء کوې او له اوامرو یې اطاعت کوې ، یواځې دومره توپیر لرې چې له زعامت څخه پرته په نورو امامونو کې مطلق امامت نه ذکر کیږې ، د بېلګې په توګه : د فقې امام ، د حدیث امام او نور خو کله چې مطلق ذکر شې نو مقصد یې خلیفه او یا د مسلمانانو زعیم یا پاچا دی  . د امام لفظ په قرانکریم کې څو څو ځایه د زعیم ، پيښوا او لارښوود په مانا سره راغلی دی لکه چې الله (ج) د بقرې په سورة کې ابراهیم (ع) ته دا ډول خطاب کوې : « اٍنَّي جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ اٍمَامَا » ( بقره/۱۲۴) ؛ ژباړه : په هر ډول تا د خلکو پيښوا ګرځوم . د اسراء په سورة کې فرمایې : « یَوّمَ نَدْعُوْ کُلَّ أنَّاسِ بَاٍمَامِهِمْ » ( اسراء / ۷۱) ؛ ژباړه : هغه ورځ چې وغواړو د هغوی هر پيښوا ، په حدیث شریف کې راغلې دې چې رسول الله (ص) وویل : « تلزم جماعة المسلمین و امامهم » ؛ ژباړه : د مسلیمینو جماعت او امام یې له خپل خلیفه یا امیرالمؤمنین سره  وو ، خو حقیقت دا دی چې سربیره پر دې چې هر یو یې خلیفه وو امام هم وو او همدارنګه رسول الله (ص) ته هم امام  ویل شوې دې او د امام المتقین په نوم یاد شوی دی .
۴ – ملک یا پاچا : د ملک کلمه په لغت کې له مُلک ، یملک ملکا او ملکا څخه اخیستل شوې ده او د احتواء او استعلاء ( لويې غوښتل ) په مانا سره راغلې ده او ملک د مُلک څېښتن ته وایې چې د الله (ج) له نومونو څخه یو نوم دی او همدارنګه د هغو کسانو لقب دی چې د واک او قدرت څېښتن وې چې دا د ملک یا مُلک کلمه په قرانکریم او نبوې احادیثو کې څو څو ځایه یاده شوې ده . د بقرې په سورة کې راغلې : « وَقَالَ لَهُمْ نَبیُهُمْ اٍنَّ اللهَ قَدْ بَعَثَ لّکُمْ طالُوتَ مَلَکَا » ( بقره/ ۲۴۷ ) ؛ ژباړه : او ورته ویې ویيل د هغوی پیغمبر هغوی ته چې الله (ج) ستاسو لپاره طالوت پاچا رالیږلی  ، « وَقَتَلَ دَاوُدَ جَالُوتَ وَ آتاهُ اللهُ الْمُلّکَ وَالّحِکْمَة » ؛ ژباړه : او داود جالوت وواژه او الله (ج) داود ته پاچاهې او حکمت ورکړ ، په حدیث شریف کې راغلې دې چې : اسرافیل (ع) له جبرائیل (ع) سره په داسې حال کې چې اسرافیل (ع) مخکې ځمکې ته نه وو راښکته شوی  رسول الله (ص) ته وویل : اې محمده ! موږ الله (ج) تاته راولیږلو چې آیا پاچا ، بنده او که  لیږوونکی دې جوړ کړم ؟ جبرائیل (ع) پيغمبر(ص) ته وویل : د الله (ج) دربار ته دې عاجزې وکړه اې محمده ! نو رسول الله (ص) ورته وفرمایل : نه ، پاچاهې نه غواړم  بلکه دا مې خوښیږې چې بنده یا رسول شم . داپه دې سره دلالت نه کوې چې ګویا هغهء د ملک او مزمت د کلمې استعمالول منع کړې دې ، ځکه دا منل شوې چې پیغمبر (ص) د الله (ج) بنده دی او دا هم منل شوې چې سیدالمرسلین دی او رسالت ته په ملک باندې ترجیح ورکوې ، دده (ص) د خبرو مانا دا نه ده چې هغهء مطلق ملک ته بد ویېلې دې ، ځکه په قرانکریم کې چې په رسول الله (ص) باندې نازل شوی دی د داود او سلیمان (ع) د پاچاهې او زعامت یادونه شوې ده خو د خلیفه یا امیرالمؤمنین کلمه یا لقب ته تر دې ترجیح ورکول کیږې ځکه چې د الله (ج) پیغمبر ویېلې دې چې خلافت له ما څخه دیرش کاله وروسته راځې او بل دا چې له تاریخې پلوه ملوکیت او پاچاهې ډیری يې خپل سرې او مستبدې وې که څه هم عدل یې درلوده خو د خلفاء راشدینو پلویان برابر نه دې . په هر حال هغه څه چې مهم دې د نظام محتوا ده چې په هغه کې د الله (ج) قانون حاکم وې خو القاب مهم نه دې خو د خلفاؤ د دوران القاب  غوره دې تر څو پخوانۍ ویره ( هیبت ) نوی ( احیاء ) کړي .

ب) د ولسمشر ، امام یا خلیفه د نصب حکم :

په مخکنیو بحثونو کې مو وویل چې د الله (ج) د دین اقامه په مسلمانانو باندې واجب ده یانې دا دین ددې لپاره راغلی تر څو د انسانانو په عملې ژوند کې پلی شې او د بشرې ژوند ځانګړې او ټولنیز اړخونه تنظیم کړې او له هغه ځایه چې د دین د احکامو تطبیق او د هغوی د مقرراتو او ښوونو پلې کول نظام ، دولت او سلطې ته اړتیا لرې په همدې دلیل چې انسانان د خپل ژوند د تأمین لپاره قانون ته اړ  دې او قانون د دولت په واسطه تطبیق کیږې چې د دولت په رأس کې ولسمشر یا د دولت رئیس ځای لرې . نو له همدې وجې د لسمشر ګمارل د شتون او د قوانینو د تطبیق سرچینه ده چې د ټولنې د سوکالې لامل کیږې . او بل دا چې په آیت شریف کې د اولی الامر په پیروې باندې امر شوی دی او هغه څوک چې ګمارل یې واجب نه وې نو پیروې به یې څنګه واجب وې ؟ ، په ډیری آیاتونو کې دا حکم شتون لرې : «  فَاحّکُمْ بَیّنَهُمْ بِمَا اَنّزَلَ اللهُ وَلا تَتَبِعُ أَهّوآنَهُمْ عَمّّا جَائَکَ مِنَّ الْحَقْ » ( مایده/ ۴۸) ؛ ژباړه : نو د هغوی په منځ کې حکم وکړه په هغه څه چې الله (ج) را استولې دې او د هغوی یانې مخ ګرځوونکو او نفرت کوونکو د غوښتنو ( خواهش ) پیروې مه کوه بلکه یواځې د هغه څه پیروې وکړه چې تاته د الله (ج) د حکم په څیر راغلې وې.
« وَ اِنَّ حَکَمْتَ فاحْکُمْ بَیّنَهُمْ بالْقِسْطِ اٍنْ اللهَ یُحَبُ الْمُقّسِطِینَ » ( مایده/۴۲)؛ ژباړه : او که چیرته دې حکم کاوه نو تر منځ یې په عدالت سره حکم کوه ځکه چې الله (ج) له عدالت کوونکو سره مینه لرې . « وَمَنْ لّمْ یَحّکُمْ بِمَا اَنّزَلَ اللهُ فَأولَیِکَ هُمُ الْکَافِرُونَ » ( مایده /۴۴ ) ؛ ژباړه : او څوک چې په هغه څه باندې چې الله (ج) نازل کړې دې حکم نه کوې نو هغوی کافران دې . او د حکم صدور له امام څخه پرته نه شې کیدای نو معلومیږې چې د امام د نصب حکم واجب دی.
وعن ابي سعید الخدري (رض) ان رسول الله (ص) قال : « اذاکان ثلاثة في سفر فلیؤمروا احدهم قال نافع قلنا لابې سلمة فانت امیرنا » ؛ له ابو سعید خدرې (رض) څخه روایت شوی چې رسول الله (ص) وفرمایل : که چیرته دری نفره سره په سفر کې وې نو له دوی څخه دې یو د امیر په توګه وټاکې ، نافع وویل نو سلمه ته وویل چې تهء زما امیر شه . نو که چیرته په دې حدیث شریف کې وګورو چې د امیر په ټاکلو باندې امر شوی دی او امر د فقهي د اصولو او قواعدو پر بنسټ د واجبیدو مفهوم وړاندې کوې ، په داسې حال کې چې د ګټې تناسب یا انډول شتون نه لرې او د سفر په شرایطو کې د امیر ټاکل هغه په دریو نفرو کې چې لازم او واجب وې نو د مسلمانانو په منځ کې په پخوانې او لومړنې ډول لازم او واجب ده ، په حدیث شریف کې راغلې دې : څوک چې نارینه وې خو په غاړه کې یې بیعت نه وې نو مرګ یې د جاهلیت مرګ دی ، نو معلومیږې چې د خلاصون او نجات لاره د امام نصبول او ټاکل دې تر څو وروسته بیعت رامنځته شې او همدارنګه پیغمبر (ص) امر کوې چې په هغه ښار کې چې امیر نه وې هستوګنه مه کوئ او په بیړه ترینه ووځئ . د امت اجماع هم په دې عقیده شوه چې د نصبولو لومړنئ ښوونه او نښه يې په سقیفه بن ساعده کې د حضرت ابوبکر صدیق (رض) نصبول وو چې حتی د رسول الله (ص) په  دفن کولو او تکفین کې ځنډ رامنځته شو او اصحاب کرامو دې کار ته پاملرنه وکړه نو که چیرته دا کار واجب نه وای د اشرف المخلوقات جنازه به ولې ځنډیدله . او له بلې خوا د مقتدا درلودل هم د بشر یوه طبعې اړتیا ده ، ځکه په هغو ټولنو کې چې خلک یې د کوم دین پیروان هم نه وې بیا هم د یوه مقتداء درلودل د بشریت یوه طبعې اړتیا ګڼله کیږې چې خلک صندقونو ته ورځې ، رایې ورکوې او خپل زغیم او مقتداء ټاکې .
ج) د امام یا خلیفه شرطونه او صفتونه : هغه څوک چې د امارت او خلافت لپاره په پام کې نیول کیږې بایدله ځینو شرطونو او صفتونه څخه برخمن وې البته ځینې شرطونه اړین دې او امامت یا خلافت له هغو څخه پرته تحقق نه پیدا کوې او له دې صفتونو څخه یې ځینې ترجیحې دې چې د هغوی شتون باید په پام کې ونیول شې ، په ځانګړې ډول د نوماندو کسانو په منځ کې باید دغو شرطونو او صفتونو ته لومړیتوب او غوره والی ورکړل شې .
۱ – اسلام :
لومړنی او بنسټیز شرط چې د مسلمانانو د امیر لپاره ډیر اړین ګڼل کیږې اسلام دی ځکه چې د الله (ج) په قول کې « وَ اُولی اّلأمْرَ مِنّکُمْ » راغلې دې چې د (منکم ) یانې ( له تاسو ) کلمې څخه څرګندیږې چې امیر باید مؤمن وې ، دوهم دا چې الله (ج) مؤمنانو ته د کفارو د پیروې کولو امر نه کوې لکه چې وړاندې مو وویل چې د امام پيروې او اطاعت تر هغه وخته ضرورې دی چې د شریعت په چوکاټ کې برابر وې لکه چې د الله (ج) په قول کې راغلې دې :« وَلَنْ یَجّعَلَ الله ُ لَلکَافِریّنَ عَلَی الْمؤمِنِیِنَ سَبِیلا » ( نساء/ ۱۴۱) ؛ ژباړه : او هیڅ کله هم الله (ج) د کافرانو لپاره په مسلمانانو باندې لاره نه جوړوې »  یانې په مسلمانانو باندې د کفارو تسلط ناممکن دی او همدارنګه الله (ج) اجازه نه ده ورکړې ترڅو مسلمانانو له کافر سره دوستې وکړې یا کافر خپل ملګری کړي . «  لایَتَخِذِالْمؤمِنُونَ الّکَافِرینَ أوْلِیَاء مِن دُونِ الْمؤمِنِیِنَ وَمَنّ یَفْعَلْ ذَلِکَ فَلَیْسَ مِنَ اللهِ فِي شَیّءٍ » ( آل عمران/۲۸)؛ ژباړه : مؤمنین کافران له مؤمنینو پرته نه ملګري کوې او چا چې دا کار وکړ له الله (ج) برخه او حصه نه لري یانې ایمان نه لري . نو څرنګه چې وروسته ملګرتیا سمه نه ده نو حاکم ګرځول خو یې په هیڅ وجه صحیح نه دي . « وَالَذِینَ کَفَرُوا بَعّضُهُمْ أولِیَاء بَعّض » ؛ ژباړه : هغه چې کافران دې نو ځینې یې د ځینو نورو ملګرې او دوستان دې ، دا هم په دې امر باندې شاهد او ګواه دې ، او بل دا چې امیر یا امام باید د شریعت حدود او احکام تطبیق کړې ، دا د هغه ښاخ ( فرع ) ده چې لومړی یې باید په خپل ځان تطبیق کړې . بل دا چې امام باید په سیاسې  مسایلو سربیره د خلکو د لمانځه امام هم وې خو کافران د لمانځه د امامت دا صلاحیت نه لرې او که چیرته کوم کافر د کودتا یا توطيې له لارې قدرت ته هم ورسیږې نو په مسلمانانو باندې واجب ده ترڅو د هغه پر وړاندې جهاد وکړې او هغه له قدرت څخه وغورځوې .
 
۲ – بلوغ :
د امام ، خلیفه یا د ولسمشر دوهم شرط بلوغ دی ځکه چې بلوغ د تکلیف مدار دی او صغیر هیڅ ډول شرعې مکلفیت نه لرې ، پيغمبر (ص) فرمایلې چې ملایکې د دریو نفرو اعمال نه لیکې ؛ ماشوم تر څو بلوغ ته ورسیږې ، ویده کس تر څو چې راویښ شې او لیونی تر څو په خپل حال شې . او امامت او خلافت د بشر خورا ستر تکلیف دی په داسې حال کې چې صغیر په خپلو کارونو کې وکیل ته اړتیا لرې نو څنګه کولای شې چې د زعامت کارونه په غاړه واخلې؟ د الله (ج) په قول کې راغلې چې : « وَلاَ تُؤتُواْ السُفَهَاء أمْوَالَکُمُ الَّتِي جَعَلَ اللهُ لکُمْ قِیَاماً وَارزُقُوهُمْ فِیهَا وَاکْسُوهُمْ وَقُولُواْ لَّهُمْ قَوْلاً مَّعروُفا » ؛ ژباړه : ورکوې بې عقلانو ته د دوی مالونه چې الله (ج) هغه ستاسو د معیشت د استقامت سبب کړې دې اوله هغو مالونو څخه یې  وخورئ او وڅښئ  او هغوی ته ښه خبره ووایاست . په دې آیت شریف کې په مالونو باندې د ماشوم  نه ولایت او نه تصرف په ډاګه کیږې نو څنګه به د مسلمینو خلافت وکړې.
۳ – عقل :
د امیر یا خلیفه دریم شرط یا صفت عقل دی ، هغه څوک چې عقل نه لرې خلیفه کیدلای نه شې او حتی هغه ته عادې کار سپارل هم  غلط دې ، ځکه عقل د تکلیف مدار دی لکه چې په مخکنې حدیث شریف کې وویل شول چې لیونی مرفوع القلم ( یانې لیونی له تکالیفو څخه معاف ) دی ، او کله چې ماشوم د بدنې او عقلې  ضعف له وجې ویده شوی وې نو د هغه د عقل د نه فعالیت له وجې یې ملایکه د اعمالو له  لیکلو څخه تېریږې ، لیونی چې عقل نه لرې نو په لومړنۍ طریقه امیر کیدلای هم نه شې ، نو مطلق له تکلیف څخه راوځې سربیره پر دې چې د خپل ژوند د کارونو د پرمخ وړلو لپاره بل کس ته اړتیا لرې تر څو هر وخت د هغه  احوالو او اړتیاوو ته رسیدنه وکړې. ابن حزم (رح) ویلې دې چې امام ددې لپاره ټاکل کیږې ترڅو خلکو ته لمونځ ورکړې ، زکات را یوځای کړې ، حدود جارې کړې او احکام صادر کړې او دا اړینه ده چې باید یو تیز هوښه ، ذکې او مدبر کس وې نو لیونی چې عقل نه لرې ددې سترو مسؤلیتونو له غاړې نه شې وتلای.
۴ – آزادې :
آزادې بل شرط دی چې خلافت له هغه څخه پرته نه تړل کیږې ځکه چې غلامان په خپل نفس کې ولایت نه لرې نو له همدې امله د ملت او امت په کارونو باندې به څه ډول تصرف وکړې؟ هیڅکله هم نه شې کولای چې تصرف وکړې ، بل دا چې غلامان هر وخت د خپل بادارانو په خدمت کې وې او د ملت او امت کارونو ته رسیدنه نه شې کولای ، او له بلې خوا آزاد خلک د هغوی په فرمانونو باندې عمل نه کوې او هغوی د آزادو خلکو تأثیر هم نه لرې او منطق هم دا نه قبلوې چې غلام د بادار حاکم او آمیر وې .
امام غزالې (رح) فرمایلې دې : « فلا تنعقد الامامة لرقیق فان منصب الامامة یستدعي استغراق الاوقات في مهمات الخلق فکیف ینتدب لها من هو کالمفقود في حق نفسه الموجود لمالک یتصرف تحت تدبیره و تسخیره کیف و في اشترط نسب قریشي مایتضمن هذا الشرط اذلا یتصور الرق قي نسب قریشي » ؛ ژباړه: نو امامت په غلام پورې نه تړل کیږې ځکه امامت دا ایجابوې چې ټول وخت د خلکو په خدمت کې وې نو څه ډول کیدای شې چې داسې یو څوک د هغه لپاره مخکې کړل شې چې د خپل نفس په حق کې د ورک حیثیت ولرې او د خپل بادار په شتون کې وې یا په خپل بادار پوري تړلی وې او د هغه (بادار) تر تدبیر او تسخیر( د امر تابع) لاندې تصرف کوې او په امیرکیدلو کې د قریشې د نسب شرط کیدل د آزادې د شرط ضمانت کوونکی دی ، ځکه چې قریشې غلام کیدلای نه شې ، ابن بطال د امت له اجماع څخه ددې موضوع لپاره چې آیا د غلام امامت صحیح دی – داسې رانقلوې : « واجمعت الامة علي ان الامامة لاتکون في العبد » ؛ ژباړه : د امت اجماع په دې باندې شوې چې امامت د غلام لپاره نه شته.
عز ابن عبدالسلام وویل ( ممالک ) هغوی چې غلامان دې هغه وخت چې  د مصر حاکمان وو نو باید آزاد کړل شې ځکه د غلام تصرف صحیح نه دی ، نو د بیه ( پلورل )کولو فیصله یې وکړه او پيسې یې باید بیت المال ته وسپارل شې نو ممالک په غوسه شول ، نجب الدین ایوب چې غلام وو د مصر حاکم وو عز ابن عبدالسلام  له غوسې خبر تر لاسه کړ او غوښتل یې چې له ښاره ووځې نو خلک ودریدل او نجم الدین ایوب بیرته مجبوره شو چې هغه راوګرځوې تر څو یې خپل ځان خرڅ کړ او وروسته یې  له هغه سره بیعت وکړ.
۵ – ذکورت :
بل صفت چې د مسلمانانو د خلیفه یا امام لپاره اړین بلل کیږې ذکورت دی . په استعدادونو او دندو کې په دې  اختلاف او توپیر باندې یواځې د انسانانو خالق او پیداکوونکی ښه پوهیږې او پوهیږې چې دې خلکو ته څه ډول دنده وسپارل شې تر څو یې په سمه توګه ترسره کړې ، الله (ج) د نارینو د قوامیت په اړه فرمایلې دې : «  اَلّرِجَالُ قَوَّامُونَ عَلَی الّنِّسَاءِ » ؛ ژباړه : سړي نسبت ښځو ته د کارکولو په تدبیر باندې مسلط دې . د روزې پیدا کول او د هغه تر څنګ په سلوګونو نور جنجالونه د سړیو په غاړه دې ، دا ویش د درناوې لپاره نه بلکه تکلیف دی او ښځو ته یې د کورنۍ او د اولاد د روزلو تدبیر سپارلی دی. د کار دا ویش د طبیعت له کارونو او جوړښت څخه دی رسول الله (ص) فرمایې : په اولاد باندې د مور حق د پلار دری برابر ه دی نو پلار په دې باندې کوم اعتراض نه لرې ځکه چې رسول الله (ص) پوهیږې چې مور ډير زحمت باسې ، نو همدا لامل دی چې زموږ د ملت کار هم د یوې کورنۍ په څير دی یانې د طبعې ویش پر بنسټ زموږ دندې دا ایجابوې چې د ملت په رأس کې باید نارینه ځای ولرې ځکه ښځې د هغو طبعې مغذرتونو پر بنسټ چې لرې یې نه شې کولای دا درندې دندې ترسره کړې ، رسول الله (ص) فرمایې : « عن ابی بکر (رض) قال لما بلغ رسول الله ان اهل فارس ملکو علیهم بنت کسری قال ( لن یفلح قوم ولوا امرهم امرأة ) »؛ له ابي بکر (رض) څخه روایت دی چې وایې : کله چې رسول الله (ص) ته خبر راورسیده چې د کسری لور د فارس ملکه ده نو ویې فرمایل : هیڅکله هم هغه قوم نا بریالی کیږې چې خپل کار ښځو ته وسپارې ، د رسول الله (ص) دا کار د ښځو د تحقیر او سپکوالې په مانا نه دی ښځو ته د دولت سپارل دا مانا لرې چې خیاط ته ووایې چې ستاسو لپاره یو تعمیر جوړ کړې نو طبعې خبره ده چې دا هیله نه عملې کیږې .
۶ – عدالت :
که څه هم د اسلامې دولت د اساسې اصولو په برخه کې عدل روښانه شو خو دلته په دې صفت سره د امام توصیفول دې تر څو د رعیت د برابرې او عدالت تر څنګ په خپله د عدالت په صفت باندې متصف وې ، په دې مانا چې له کبیره ګناه څخه پرهیز وکړې او حتی د هغو خبرو له تشبث څخه چې د سړې په ګټه وې باید ځان وساتې ، په صغیره ګناه باندې ټینګار ( اصرار ) ونه کړې پر همدې بنسټ عدالت له یوه اخلاقې صفت څخه عبارت دی چې تقوا ، پرهیزګارې ، اخلاص ، امانت ساتنه ، په ټولنیزو کارونو کې د ادب مراعاتول او د ټولو هغو شیانو مراعاتول چې اسلامې شریعت لازم ګڼلې دې یانې خلیفه باید نه فاسق وې او نه ظالم البته زموږ موخه یا مقصد د هغوی عصمت نه دی ځکه عصمت یواځې د پیغمبرانو لپاره ثابت شوی دی بلکه زموږ مقصد دادی چې فاسق او ظالم باید نه وې  حق په خپل ځای کیږدې او خپل حقدار ته یې وسپارې او همدارنګه د الله (ج) حکم پرته له کوم افراط او تفریط څخه پر ځای کړې نو که چیرته حق خپل حقدار ته ونه سپارل شې ظلم ورته ویل کیږې او که چیرته دالله (ج) تر څنګ کوم بل چا ته عبادت وشې نو څرنګه چې عبادت په خپل ځای نه دی شوی ځکه ورته شرک وایې او الله (ج) هم شرک ته ستر او عظیم ظلم ویلی دی لکه چې الله (ج) په خپله فرمایې : « اِنَّ الشّرکَ لَّظُلْمٌ عَظِیمٌ » ،  الله (ج) د ابراهیم (ع)  په کیسه کې فرمایې : « قَالَ اٍنّي جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ اٍمَامًا قَالَ وَمَن ذُرِّیَتِي لآ یَنَالُ عَهدِي الظَّالِمِین » ؛ ژباړه : الله (ج) وفرمایل : زه تا د خلکو لارښوود یا پیښوا ګرځوم ، ابراهیم (ع) وویل نو زما له لادونو څخه هم پیښوایان پیدا کړه ، الله (ج) وفرمایل : زما د امامت عهدهیڅکله هم ستمکارانو ته نه رسیږې .
مجاهد وایې چې : د آیت په دې برخه کې د الله (ج) منظور دا دی چې ظالم ته امامت نه رسیږې یانې ظالم باید امام نه شې ، نور آیاتونه هم شتون لرې چې د فاسق د نه امامت په قبلیدو باندې دلالت کوې : « یَااَیُهاالَّذِینَ آمَنُوا اٍنَّ جَآءَکُمْ فَاسَقُ بِنَبَاءٍ فَتَبَیَّنُوا » ؛ ژباړه : اې مؤمنانو که چیرته تاسو ته کوم فاسق راغی نو په کومه خبره هغه تثبیت کړئ ( حجرات/۶ ) ، «  وَلا تُطِعُوا اَمّرالّمُسرِفِین » ؛ ژباړه : د اسراف کوونکو د کار پیروې مه کوئ ،(شعراء / ۱۵۱) .
۷ – علم :
علماؤ کرامو علم د مسلمانانو د خلیفه یا امام له شرایطو څخه ګڼلی دی او وایې چې امام باید عالم وې . د علم د سموالې په اړه چې د اجتهاد درجې ته رسیدلی وې یا نه وې رسیدلی  علماء په ددو ډلو ویشل کیږې : ځینې لکه ( ماوردې ، ابن خلدون ، عبدالقادر بغدادې ،ابویعلې الفراء ، حنبلې او قرطبې ) اجتهاد شرط بولې یانې امام باید مجتهد وې . خو ځینې نور یې بیا اجتهاد اړین نه بولې او وایې څرنګه چې د اسلام په لومړنیو پیړیو کې علم ته کمه پاملرنه شوې نو د اجتهاد درجې ته رسیدل ستونزمن کار دی او ددې له ویرې چې څوک مجتهد نه وې نو د خپل ځان په مجتهد کیدو باید ادعا ونه کړې او ویې ویېل اجتهاد بند دی او د امام لپاره اړینه ده چې په شرعې ، ثقافتې او د عمومې فرهنګ په علومو کې تر نورو ښه وپوهیږې او د نړۍ ، څلورو خواوو او خپل چاپیریال په اړه ښه وپوهیږې او له نړیوالو عنعناتو ، قوانینو او د راکړې ورکړې له تعامل سره پیژندګلوې ولرې او همدارنګه له تیر او معاصر تاریخ څخه د خپلې اړتیا په اندازه ګټه واخلې خو د ټولو علومو په رأس کې شرعې علوم ځای لرې ځکه امام د شرعې احکامو د نافذولو مسؤلیت لرې او که چیرته په دې علم ونه پوهیږې نو څه شئ به نافذ کړې . د امام د عالم کیدلو او له غیرعالم کیدلو څخه د عالم د ترجیح په اړه ډیری قرآنې آیاتونه دلالت کوې د طالوت په اړه چې د بنې اسرائیلو د ملک په حیث رالیږل شوی وو فرمایې : « قَالَ اِنَّ الله َ اصّطفَاهُ عَلَیْکُمْ وَ زَادَهُ بَسْطَة فِي الْعِلّمِ وَالْجِسّمِ وَاللهُ یُؤتِي مُلّکَهُ مَن یَّشَاء وَاللهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ » ؛ ژباړه : الله (ج) هغه ستاسو لپاره ټاکلی دی او هغه ته یې په پوهه کې پراخې ورکړې او زیات یې کړ د هغه د بدن ( قوت او  غښتلتوب ) او الله (ج) ورکوې پاچاهې هر هغه چاته چې غواړې یې او الله (ج) جواد او پوه دی. او د سلیمان (ع) په اړه یې وفرمایل : « وَشَدَدْنَا مُلّکَهُ وَآیَیّنَاهُ الْحِکْمَةَ وَفَصْلَ الْخِطَابِ » ؛ ژباړه : محکومه مو کړه د هغه پاچاهې او ور مو کړ حکمت او روښانه خبرې . او د یوسف (ع) په حکایت کې د مصر عزیز ته په وړاندیز کې وایې : «  قَالَ اجْعَلَنِي عَلْی خَزَآیِنَ الْارْضِ اٍنَّي حَفِیظ عَلِیمٌ » ؛ ژباړه : او ویې ویل ما د مصر په خزانو باندې پوهه ساتونکی وګرځوه .  او  د علماؤ د فضیلت په اړه  داسې فرمایې : « هَلْ یَسْتَوي الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لایَعْلَمُونَ »؛ ژباړه : آیا هغه کسان چې پوهیږې له هغه کسانو سره چې نه پوهیږې برابر دې ؟ نه هیڅکله برابر نه دې.
۸ – بدنې قوت او روغتیا:
د امامت ستر مسؤلیت د بدنې روغیتا غوښتنه هم کوې تر څو وکولای شې د دې ټولومسؤلیتونو ، د ملت د کارونو تدبیر ، دفاع ، د جنګ قوماندانې او ستونزو ته رسیدنه وکولای شې او له بلې خوا ناقص الجسم  د امامت ویره او ډار هم نه لرې لکه چې الله (ج) د طالوت په اړه فرمایلې دې : « وَزَادَهُ بَسْطَة فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْم »؛ ژباړه : او زیات  یې کړ هغه ته  په پوهه او بدن کې پراختیا او وسعت . لیدل کیږې چې له علم څخه وروسته بدنې قوت یاد شوی نو معلومیږې چې بدنې قوت او روغتیا له ډير اهمیت څخه برخمن دې.
۹ – د مسؤلیت احساس :
څرنګه چې امیر په لومړۍ درجه د ټولو کارونو  مسؤل دی نو که چیرته امام یا ولسمشر د مسؤلیت احساس ونه لرې او د قیامت په ورځ یې د الله (ج) د پوښتنې او د خلکو د ځواب ویلو فکر په سر کې نه وې نه یواځې دا چې کار نه کوې بلکه په هوا او هوس کې غرق وې او  عیاشې او لټې یا سُستې ته مخه کوې او طبعي خبره ده چې په خپل  رعیت یا ترلاس لاندې کسانو باندې کنټرول هم له لاسه ورکوې او نظام له سقوط سره مخامخ کیږې. او که چیرته ولسمشر د مسؤلیت احساس ولرې نو بې له شکه چې د ملت او امت د خدمت په فکر کې به وې او په پایله کې به سوکالې او نیکمرغې د ټولنې په برخه وې او هر څومره چې جمهور رئیس ایمانداره وې نو په هماغه اندازه په هغه کې د مسؤلیت احساس قوې او ژوندی وي ځکه چې د مسؤلیت احساس د هغه له ایماندارې څخه سرچینه اخلې لکه چې الله (ج) فرمایلې دې : « فَلَنَسْألَنَّ الْذِینَ اُرْسِلَ اِلَیّهِمْ وَلَنَسْألَنَّ الْمُرْسَلِینَ » ؛ ژباړه : نو پوښتنه به وکړم له هغو کسانو څخه چې د هغوی په لورې پیغمبر رالیږل شوی او البته له پیغمبرانو څخه به هم پوښتنه وکړم. رسول الله (ص) فرمایې : « الاکلکم راع وکلکم مسؤول عن رعیته والامیر راع » ؛ ژباړه: خبر واوسۍ تاسو ټول رعیت لرونکې ( شپانه ) یاست او له تاسو ټولو څخه د رعیت په اړه پوښتل کیږې . نو امام هم لکه شپون چې له هغه څخه د موږانو په اړه پوښتل کیږې – د رعیت په اړه ترې پوښتل کیږې . لکه چې له هر انسان څخه د هغه د مال ، عمر او کورنۍ په اړه پوښتل کیږې او له مزدور څخه د هغه د دندې په اړه پوښتل کیږې چې که چیرته د دینې او دنیوې مسؤلیت احساس ولرې نو که چیرته یې ګومان وکړ چې د امامت دا ستر او عظیم مسؤلیت نه شې ترسره کولای نو هیڅکله دې هم دا مسؤلیت نه منې او نه قبلوې . لکه چې ابوذر (رض) له رسول الله (ص) څخه ماموریت وغوښتهء رسول الله (ص) په ځواب کې ورته وویل : یا اباذر انک ضعیف ، وانها امانة ، و انها یوم القیامة خزی وندامة الا من اخذها بحقها و ادی الذی علیه فیها » ؛ ژباړه : اې ابوذر ته وس نه لرې ( ناتوانه یې ) او دا دنده امانت دی او دا دنده د قیامت په ورځ د پیښمانې لامل کیږې خو څوک چې هغه په حق سره واخلې او هغه څه چې ورباندې لازم وې اداء کړې.
۱۰ – کارې وړتیا ( کفایت ) :
د یاد شویو صفتونو تر څنګ مدیریت او کفایت د جمهور رئیس له سترو مسؤلیتونو څخه ګڼل کیږې امیر باید د ژوند په ټولو مختلفو لارو چارو کې د هیواد او خلکو د کارونو د تنظیم او تدبیر لپاره کارې کفایت ولرې ځکه نن ورځ مدیریت لوړو علمې مؤسسو ته د یوه فن او تخصص په ډول تدریس کیږې . د مختلفو ارګانونو د کنټرول څرنګوالی ، شکایتونو ته رسیدنه ، د راپور اخیستل ، هغه څه په اړه چې په هیواد کې تیریږې معلومات اخیستل ، د اشخاصو مؤظف کول ، د حکم د صادرولو څرنګوالی ، د ښوونې او روزنې پراختیا او د دښمن او نورو له پروګرامونو څخه معلومات د امیر د کفایت له مصداقونو څخه ګڼل کیږې چې هغه له نورو څخه زړه سواندی او ښه کوې .
۱۱ – د مشورې منل :
یانې امیر باید په شورا باندي معتقد وې ( مشوره اخیستوونکی او مشوره منونکی وې ) که څه هم شورا مو د اسلامې دولت د اساسې رکن یا اصل په حیث تشریح کړه او اوس په دې بحث کوو چې که چیرته امیر مشوره منونکی نه وې او په شورا معتقد نه وې نو د اسلامې دولت په بنسټ کې به ستره خلاء رامنځته شې پر همدې بنسټ د اسلام په سیاسې نظام کې د شورا منل د امیر یا ولسمشر د یوه بنسټیر رکن یا وصف په حیث په پام کې نیول شوې دې ځکه په داسې حال کې چې الله (ج) د قرانکریم په ښکاره نصصو سره په کورنۍ پور ې د اړوندو مسایلو په اړه د شورا اصل مطرح کړی دی او د کورنۍ د کارونو انسجام په شورا پورې اړه لري ، نو دولت چې د ملت یوه ستره کورنۍ ده ددې ارزښت لرې تر څو یې ښوونه د شورا له لارې مخته یووړل شې . په مبارک حدیث شریف کې راغلې دې چې : په هغه صورت کې چې ستاسې امیران ستاسې غوره کسان وې او شتمن خلک مو داسې کسان وې چې خلاص او آزاد لاس ولرې او ستاسو په منځ کې کار په شورا او مشوره سره وې نو د ځمکې مخ نسبت د ځمکې له لاندنی برخې څخه ستاسو لپاره غوره دی ، او که چیرته ستاسې امیران ستاسې بد خلک وې او شتمن خلک مو هم بخیلان وې او کارونه  مو ښځو ته سپارلې وې ( ستاسې زعامت ) نو په هغه صورت کې به د ځمکې لاندنی برخه  نسبت د ځمکې له مخ څخه ستاسو لپاره غوره وې . دا حدیث ترمذې د فتن په باب کې په (۷۸) مخ کې او ابن ماجه په څلورم جلد کې په  ( ۱۱۸) مخ کې را نقل کړی دی.
۱۲ – زړورتیا ( شجاعت ) :
بې زړه او بزدله کس د بریالې خلافت یا ولسمشرې د ستر  او خطرناک مسؤلیت له غاړې نه شې وتلای . د اسلام له دښمنانو سره مقابله ، له بغاوت او سرکښې څخه مخنیوی ، د حدودو او احکامو پر ځای کوونه او ترسره کوونه ، او د جنګ په ډګر کې د جهاد امامت او ... نور ټول  د جرئت او زړورتیا غوښتونکې دې . رسول الله (ص) پر نورو صفتونو سربیره د خپلې ټولنې په منځ کې له خورا زړورو کسانو څخه وو ، په هغه وخت کې چې ټول اصحاب کرام په ډير شدید حالت کې د تیښتې په حال کې وو ( د احد جنګ ) پیغمبر (ص) په ډيره زړورتیا سره وایې : «  الي الي عباد الله » ؛ د الله (ج) بنده ګانو زما په لورې را منډه کړئ. ښکارې چې پیغمبر (ص) خورا زړور شخص وو چې ټول اصحاب یې د خپل ځان په لورې ور وغوښتل.
۱۳ – جدیت او قاطعیت :
په کومه نړۍ کې چې موږ ژوند کوو کله کله توطیې او دسیسې داسې رامنځته کیږې چې باید په ډیر جدیت او قاطعیت سره ورته ځواب ورکړل شې او د ځنډ او تأخیر هیڅ فرصت او امکان نه لرې  نو که چیرته امیر دوه زړه ( مذبذب ) شې نه شې کولای په داسې حالاتو کې د ملت او ټولنې په ګټه پریکړه او تصمیم ونیسې ، حضرت ابوبکر صدیق (رض) د زکاة د منع کوونکو په اړه وايې : « اینقص الدین و انا حي » ؛ ژباړه : آیا دین ناقص کیږې او زه باید ژوندی یم ؟ نو په قاطعیت سره یې چلند وکړ او تصمیم یې ونیوه .
زموږ پیغمبر حضرت رسول الله (ص) په خورا سختو شرایطو کې چې په هر ډول به تهدید کیده وفرمایل : « والذی نفسې بیده لو وضعوا الشمس في یمیني و القمر في یساري علي ان اترک هذالامر لن اترکه حتی یظهره الله و اهلک دونه » ؛ ژباړه : قسم په هغه ذات چې زما نفس د هغه په واک کې دی که چیرته مې لمر په ښې لاس کې کیږدې او سپوږمۍ مې په چپ لاس کې کیږدې د هغه پر وړاندې چې دا کار ( دعوت ) پریږدم نو هیڅکله به یې هم پرېنږدم  تر څو الله (ج) هغه سرلوړی او کامیابه کړې او یا د هغه په لاره کې هلاک شم .
 
۱۴ -  خاکسارې او عاجزې ( حلم او تواضع ):
یو له هغو شرایطو او صفاتو څخه چې د مسلمینو د زعامت لپاره اړین دې همدا خاکساري او عاجزې ده ځکه د اسلام په مبارک دین کې تواضع او خاکساري له ډیر اهمیت څخه برخمن دې یانې په هره اندازه چې د انسان علم ، قدرت او صلاحیت ډيریږې نو په هماغه اندازه باید بردبارې او عاجزي هم زیاته شې او همدا عاجزې ده چې د انسان رتبه او مقام لوړوې او له قدرت او صلاحیت سره تواضع د یوه غشې د دوو سرونو په څیر ده چې منځ یې په یوه دیوال ایښی وې نو کله چې د هغه یو سر ښکته شې بل سر یې پورته کیږې  نو باید چې د تواضع او قدرت تناسب وساتل شې . رسول الله (ص) فرمایلې دي : « وما تواضع احد الله الا رفعه الله  » ؛ ژباړه : هیڅ یوه هم د الله (ج) لپاره تواضع نه ده کړې خو دا چې الله (ج) هغه ته رفعت او لوړوالی ورکړی دی .
تواضع زګردن فرازان نکوست               ګداګر توضع کند خوی اوست
په حدیث شریف کې راغلې دې : « ان الله رفیق یحب الرفق في الامر کله » ؛ ژباړه : الله (ج) آسانوونکی دی او په ټولو کارونو کې له  آسانې کولو سره مینه لرې . همدارنګه رسول الله (ص) وفرمایل : ان فیک خصلتین یحبهاالله الحلم و الاناة » ؛ ژباړه : بې له شکه په تا کې دوه خویونه شته چې الله (ج) له هغو سره مینه لرې چې عبارت دې له بردبارې او تأمل یانې بیړه نه کول . او همدارنګه په قرانکریم کې په شعراء سورة  په ( ۲۱۵) آیات کې راغلي : « وَاخْفِضْ جَنَاحَکَ لِمَنْ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤمِنِینَ » ؛ ژباړه : او له مسلمانانو څخه دهغو کسانو لپاره چې ستا پیروې یې وکړه خپل مټ سُست یا سپک کړه 
۱۵ – امانت :
د امام لپاره خورا مهم او اړین صفت امانت دی امانت یو داسې شئ دی چې آسمانونو ، ځمکو او غرونو د هغه له پورته کولو څخه عاجزې او ناتواني ښکاره کړې : « اِنَّا عَرَضْنَا الأَمَانَةَ عَلَی السَمَواتِ وَالاَرْضِ فَأَبَیْنَ اَن یَّهْمِلْنَهَا وَاشْفَقْنَ وَحَمَلَهَاالاِنّسَانَ اٍِنَّهُ کَانَ ظَلُوْمًا جَهُوْلا »( الاحزاب /۷۲)؛ ژباړه: په تحقیق سره چې موږ وړاندې کړ دا امانت آسمانونو او ځمکې ته نو هغوی د هغه له تحمیل څخه  ډډه او پرهیز وکړ او انسان دا دروند مسؤلیت په غاړه واخیسته چې هغه په خپل نفس باندې ظلم کوونکې او ناپوه (نادان ) دی . مفسرینو ویلې دي چې خورا مهم امانت د مسلمانانو مسؤلیت او زعامت دی لکه چې له ابوهریره (رض) څخه روایت دی چې ویې ویل : په داسې حال کې چې پيغمبر (ص) په مجلس کې ناست وو او له خلکو سره یې خبرې کولې اعرابې راغی او ویې ویل : قیامت څه وخت دی؟ رسول الله (ص) وفرمایل کله چې امانت ضایع شې نو د قیامت انتظار وباسه ، بیا یې پوښتنه وکړه د امانت ضایع کول څه ډول دې ؟ پيغمبر(ص) وفرمایل : کله چې کار د کاراهل ته ونه سپارل شې نو د قیامت په تمه اوسه : « اِنَّ اللهَ یَأمُرُکُمْ أنّ تُؤدُوأ الأَمَانَاتِ اٍلا أَهّلِهَا» ؛ژباړه : الله (ج) تاسو استازی  جوړوې تر څو کار د کار اهل ته وسپار ئ  ، « اٍنِّي لَکُمْ رَسُوْلٌ أمِینٌ » ( الشعراء/۱۷۸) ؛ ژباړه : په یقین سره زه ستاسو لپاره یو امانت لرونکی پیغمبر یم ، « نَزَلَ بِهِ الرُوحُ الأمَین » ؛ ژباړه : راښکته یې کړ روح الامین یانې جبرائیل (ع) او همدارنګه د مسلمانانو د صفتونو په بیان کې ویل شوې : «  وَالَذِینَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ » ؛ ژباړه : مؤمنان داسې کسان دې چې امانت او تعهد مراعات کوې ، او همدارنګه په حدیث شریف کې راغلې دې : «  لاایمان لمن لا امانة له و لا دین لمن لاعهد له » ؛ ژباړه : د هغو کسانو لپاره چې امانت ضایع کوې ایمان نه شته او د هغو کسانو لپاره چې وعده ماتوې دین نه شته . همدارنګه په بل حدیث شریف کې راغلې دې چې د منافق له مهمو علامو څخه یوه داده چې کله امانت ورته وسپارل شې نو هغه ضایع کوې او پیغمبر (ص) فرمایلې : « ادالامانة الی من انتمنک و لاتخن من خانک » ؛ ژباړه : د هغه چا امانت اداء کړه چې تهء یې د خپل ځان امین ګرځولی یې او له هغه چا سره خیانت مه کوه چا چې له تا سره خیانت  کړی وې . هغه څه ته په پاملرنې سره چې وویل شول معلومیږې چې امانت په اسلام کې له ډیر اهمیت څخه برخمن دی نو د مسلمانانو پاچا یا د مملکت خلیفه باید دا  غوره  او مهم خاصیت ولرې.
۱۶ – په وعده باندې وفا :
خورا مهم صفت چې ملت په قیادت باندې ډاډه کوې او د زعیم پر وړاندې د ملت باور ډیروې همدغه په وعده باندې وفا کول دې لکه چې الله (ج) فرمایلې دې : « وَأَوْفُوأ بِالْعَهْدِ اٍنَّ الْعَهْدَ کَانَ مَسْؤُولاً » ؛ ژباړه : او په وعده باندې وفا وکړئ په تحقیق سره د عهد په اړه پوښتل کیږې . او همدارنګه له ابوهریره (رض) څخه روایت دی چې پیغمبر(ص) وفرمایل : « آیة المنافق ثلاث اذا حدث کذب و اذا وعد اخلف و اذا اوتمن خان » ؛ ژباړه : د منافق نښې دری دې کله چې خبرې کوې نو درواغ وایې ، کله چې وعده وکړې نو وعده خلافې کوې او کله چې امانت ورته وسپارل شې نو خیانت کوې . پر همدې بنسټ د مسلمانانو امیر باید له هر څه لومړی په وعده باندې وفا وکړې تر څو له یوې خوا د رعیت باور کسب کړې او له بلې خوا له نفاقه لرې شې او له ټولو څخه دا مهمه چې د رعیت خلک ډیری خپل کارونه د زمامدارانو او امیرانو په وعده باندې تر سره کوې نو که چیرته امیر وعده خلاف وې د ملت ټول کارونه  به چې د امیر یا پاچا په وعدو باندې ولاړ دې  ګډوډ،خراب،بې نظمه اوناکامه شې.
۱۷ –  صدق او ریښتنولې :
بل صفت چې د مسلمانانو امیر یا پاچا باید له هغه څخه برخمن وې ریښتنولي او صداقت دی ، ریښتنولي انسان ته ښکلا ، جوهر او وزن وربخښې او د هغه خبرو ته قیمت ورکوې او کذب یا درواغ برعکس د پاچا خبرې بې ښکلا ، بې جوهره او بې وزنه کوې او له منځه یې وړې او دلیل داچې ملت باید له امام سره ریښتنی وې او یا د څو نوماندانو په وخت کې له هغه څخه حمایت وکړې دا مبارک آیات دلالت کوې : «  یَاأَیُهَاالَّذِینَ آمَنُوا اتَقُوأ الله َ وَکُونُوأ مَعَ الصَّادِقِینَ » ؛ ژباړه :  اې مؤمنانو له الله (ج) څخه وویریږئ او له ریښتنو کسانو سره اوسئ . په مبارک آیات کې یې له ریښتنو کسانو سره اوسیدل د الله (ج) څخه د ویرې په تعقیب ذکر کړي دا په حقیقت کې دا مانا ورکوې چې که چیرته له درواغ ویوونکو او کاذبانو سره یو ځای شئ او په لاره یې ولاړ شئ نو په حقیقت کې له الله (ج) څخه نه ویریږئ او ډیرې سختئ به ولرئ او پایله به مو دا وې چې له درواغ ویوونکی سره به یاست . او له بلې خوا په مخکنې حدیث شریف کې راغلي وو چې کذب د نفاق نښه ده او د اسلامې امارت دښمن ده . کله چې ریښتنولې د یوه عادې مسلمان لپاره خاص اهمیت ولري نو کذب برعکس باید پریږدې نو د امام لپاره له څو اړخونو ډير اهمیت پیدا کوې :
لومړی : که چیرته امیر درواغ ووایې نو خلک په درواغ ویلو کې له هغه څخه پیروې کوې او کله چې ریښتیا وایې نو په ریښتیا ویلو کې له هغه څخه پيروې کوې نو پرهمدې بنسټ د ریښتیا د مروجولو لپاره باید ریښتیا ووایې .
دوهم : امیر د هیواد په کارونو باندې مسلط او حاکم وې له هیچا څخه نه ویریږې نو پرهمدې بنسټ ولي  درواغ ووایې او که چیرته عادې خلک درواغ ووایې کیدای شې چې د خپلو لوړپوړو ( مافوق ) کسانو له ویرې یې ویلې وې .
دریم : د درواغو تکرار ول د امام باور او اعتبار له منځه وړې نو که چیرته له درواغو څخه وروسته ریښتیا هم ووایې د ملت لپاره د منلو وړ نه وې او درواغ ګڼل کیږې لکه چې رسول الله (ص) فرمایلې دې : « ثلاث لایکلمهم الله یوم القیامة ولایزکیهم ولاینظر الیهم و لهم عذاب الیم شیخ زان ، و ملک کذاب و عایل مستکبر » ؛ ژباړه: دری کسان دې چې الله (ج) د قیامت په ورځ له هغو سره خبرې نه کوې او نه هغوی سپینوې او نه دهغو لورې ته نظر کوي او د هغوی لپاره دردناکه عذاب دی چې ( دادری ډلي عبارت دې له ) : زوړ سړی چې زنا کوې ، ډير درواغ ویوونکی پاچا او متکبر سوالګر .
۱۸ – صبر او تحمل :
د مسلمانانو امیر باید ډیر زغمونکی ، صبور او متحمل وې ، ځکه دا ستر بار او دا کږه وږه لاره په بې حوصلېتوب سره منزل ته نه شې رسولای او په ښه ډول یې نه شې پرمخ وړلای . د صبر ارزښت په قرانکریم کې ډیر بیان شوی دی چې د هغو له ډلې الله (ج) خپل با عظمته رسول (ص) ته داسې فرمایې : « فَاصْبِر کَمَا صَبَرَ أوْلُوا الْعَزْمِ مِنَ الرَّسُل » ؛ ژباړه : نو صبر وکړه لکه چې صبر کړی وو د لوړ همت لرونکو پیغمبرانو ، په بل ځای کې فرمایې : « وَاصْبِرْ وَمَا صَبْرُکَ اٍلاَّ بِالله ِ » ؛ ژباړه : زغموونکی واوسه او د الله (ج) له توفیق پرته ستا صبر نه شته » . لکه چې د عصر په سورة کې له تاوان او زیان څخه د خلاصون لپاره په صبر سره توصیه کوې . نو امام ، خلیفه او ولسمشر باید دا لوړ صفتونه له بل هر چا څخه مخکې او ډیر ولرې .
۱۹ – بخښل ( عفو ) :
امیر چې کله له خپل ټاکل کیدو وروسته د اجرایې قدرت او د هیواد د قوانینو په تنفیذ  باندې تکیه کوې نو باید د بخښلو ( عفوې ) څیښتن واوسې . د عفوي اثر هغه وخت ښه ښکاره کیدای شې چې د حق څېښتن د انتقام قدرت ولرې خو له هغه سره سره بیا هم بخښنه وکړې نو امیر چې معمولاً د قدرت څېښتن وې د بخښلو اثر یې ښکاره او روښانه وې. او الله (ج) چې خالق ، رازق ، نعیم او قدیر دی عقل او منطق دا غوښتنه کوې چې د هغه له اوامرو څخه سرغړونه ډيره ستره او نه بخښوونکې ګناه ده خو که چیرته انسان وروسته له ګناه څخه توبه وباسې او پېښمانه شې نو که چیرته هغه وغواړې وبه یې بخښې او له نیولو څخه یې بخښنه ډيره ده ، دا مطلب الله (ج) په قرانکریم کې په روښانه ډول بیان کړی دی : « وَمَا أصَابَکُمْ مَّن مَصَیْبةٍ فِیْمَا کَسَبَتْ أَیْدِیِکُمْ وَیََعْفُو عَن کَثِیْر » (الشورا/۳۰ )؛ژباړه : او هر څومره چې تاسو ته مصیبتونه ورسیږې نو ستاسو د ګناه له امله دې چې ستاسو لاسونه یې دې عمل ته چمتو کړې او له ډيرو څخه تیریږې ، او الله (ج) چې په خپله خالق دی نو د کارونو ګناهونه بخښې . نو د مسلمانانو امام او خلیفه چې له مخلوق پرته بل څه نه دې او قدرت یې محدود دی باید چې عفو وکړې ، په داسې حال کې چې الله (ج) انسانانو ته په بخښنې سره امر کړی دی : « خُذِالْعَفّوَ وَأمُرْبِالْعُرْفِ وَ أعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِیْنَ » ( اعراف/ ۱۹۹ ) ، او همدارنګه لکه چې پیغمبر(ص) په مبارک حدیث شریف کې فرمایې : « عن ابي بن کعب (رض) قال : قال رسول الله (ص) : من سره ان یشرف له بنیان ویرفع له درجات فلیعف عمن ظلمه و یعطی من حرمه و یصل من قطعه » ؛ ژباړه : له ابي بن کعب (رض) څخه روایت دی چې د الله (ج) رسول (ص) وفرمایل : څوک چې مینه لرې چې ماڼۍ ورته لوړه شې او درجې یې لوړې شې نو باید هغه چاته عفو وکړې چې له ده سره یې ظلم کړی او هغه چاته یې ورکړې چې هغه یې محروم کړی او له هغه چا سره  اړیکه ولري یا صله رحمي ورسره وکړې چا چې له هغه سره پریکړه (مقاطعه ) کړې وې .
۲۰ – د رهبرې وړتیا ( استعداد ) :
بل صفت چې د مسلمانانو د امیر لپاره اړین دی د لارښوونې د استعداد درلودل دي په دې مانا چې وکولای شې په ټولو شرایطو او حالاتو کې ملت ته لارښوونه  وکړې ځکه د ټولنې محدود وګړې دې چې د ورځې په مسایلو باندې پوهیږې او ډیری یې داسې کسان دې چې د ملې او نړیوالو مسایلو په اړه چندان معلومات نه لرې . امیر باید دا مسایل ټول درک کړې ، د ملت لازمې مشورې ته درناوی وکړې او د ملت مؤقف باید معلوم او بېل کړې . سربیره پر هغه والیان ، قاضیان ، امنیتې مسؤلین او ... نور چې انسانان دې او انسان هیڅ وخت پوره او کامل نه وې نو باید چې لارښوونه ( توجیه )  ورته وشې او امیر باید هغوی ته په ټولو برخو کې لارښوونه وکړې . الله (ج) د رسول الله (ص) د دندې په اړه داسې فرمايې : «  اٍذّ بَعَثَ فِیْهِمْ رَسُوْلاً مَّنْ أنّفُسِهِمْ یَتْلُوْ عَلَیِّمْ وَ یَعَلَّمُهُمُ الّکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَاٍن کَانُوأ مِن قَبْلُ لَفِي ضَلاَلٍ مُّبِین » ؛ ژباړه : او هغه ( الله «ج» ) دی چې راپورته یې کړ په نا لوستوکې د دوی له قوم څخه پیغمبر ، او ورته لولې د هغه آیاتونه او هغوي پاکوې ، او هغوی ته ورزده کوې کتاب او پوهه ، او په تحقیق سره چې هغوی وړاندې تر دې په ښکاره ګمراهي کې وو . نو ولسمشر باید داسې کس وې چې دا استعداد ولرې او د خلکو ستونزې یوه یوه درک کړې او د خلکو ستونزو ته رسیدنه او د هغوی د ستونزو درملنه وکړې لکه چې پیغمبر د خلکو له منځه راغی او هغوی ته یې قرانکریم ورساوه او هغوی یې پاک کړل او د کتاب ښوونه یې هم ورته وکړه په داسې حال کې چې هغوی وړاندې تر دې ګمراه وو.
۲۱- د تنفیذ قدرت :
 بل شرط چې د مسلمانانو د امام لپاره اړین بلل کیږې د تنفیذ قدرت دی ځکه چې د امام له خورا عمده کارونو څخه د اسلامې شریعت د احکامو تنفیذول دې او دا ټول کارونه یوه داسې قدرت او قوت ته اړتیا لرې چې په امام او زمامدار کې باید شتون ولرې او که چیرته امام ددې شرط وړ نه وې نو د دولت ارکان له فلج کیږې او دولت هم له سقوط سره مخامخ کیږې د بېلګې په توګه : د شعیب (ع) لور خپل پلار ته وړاندیز وکړ چې موسی (ع) قوې او امین دی هغه د اجیر په حیث ونیسه او فرمایې : « قالت احداهمایا أبت استاجرهُ خیر من استأجرتَ القوي الأمینُ » ؛ اې پلاره هغه مزدور ونیسه. په تحقیق سره غوره دی هغه څوک چې قوې او امانت دار شخص په مزدورې نیسې ، سربیره پرهغه د سلطان ویره د هغه د احکامو تنفیذولو پایله ده یانې که چیرته یې د تنفیذ قدرت نه درلوده نو د نورو سرکښه خلکو سربیره به هغه هم سرکښې ته میلان پیدا کړې .  
۲۲ – د صدر صفایې ( د سینې پاکوالی ) :
دا هم په خپل وار سره د مسلمانانو د امام له مهمو صفتونو څخه ګڼل کیږې یانې چې امام باید د صدر روغتیا او د سینې پراخې ولرې او له هغو کړنو څخه پرهیږ وکړې چې سینه یې خفه کوونکې او دردونکې کوې . ځکه چې امام د ټولنې د سوکالې او نیکمرغې مسؤل دی نو که چیرته د سینې پاکوالی ونه لرې ځینې خلک به په یوه نه یوه ډول پوه شې چې امام یا رئیس هغوی ته په بده سترګه ګورې نو امن مختل کیږې ، ځکه که چیرته یو څوک په دې وپوهیږې چې د کور پیره دار له هغهء څخه بد وړې نو خوب ورته نه ورځې . نو امام هم د ملت د سترې کورنۍ پيره دار دی باید چې هیچا ته هم په بده سترګه ونه ګورې خو امام باید هغو ((چاپلوسانو او جاسوسانو ته چې د خلکو د غیبت له لارې خپل ځان قیادت ته نږدې کوې )) د خپل ځان په لورې ورته لاره ورنکړې . خو د ملت په اړه د معلوماتو او اطلاعاتو درلودل یو څه او د خلکو په اړه د غیبت اوریدل او تخریب کوونکې خبرې بل څه دې . سربیره پر هغه د صدر روغتیا د امام په لورې د خلکو د زړونو د راجمع کولواو راکښلو لامل کیږې  چې د خلکو علاقه او مینه ډیریږې او د امن او راحت فضاء حاکمیږې ، له همدې امله کله چې به رسول الله (ص) د خپلوځینو اصحابو په اړه څه اوریدل نو ویېل به یې چې زما د اصحابو په اړه څه مه وایاست ځکه زما دا خوښیږې چې کله ستاسو مجلس ته راوځم نو ستاسو د ټولو لپاره مې سینه صافه او پاکه وې .
۲۳ – د غړیو ( اعضاؤ ) روغتیا :
امام او زمامدار باید د غړیو له روغتیا او سلامتې څخه برخمن وې ځکه امام او زمامدار په حقیقت کې د ملت خادم ، پیره دار او د هغوی شپون دی او د رعیت پیره دارې له غوږونو ، سترګو ، لاسونو او پښو پرته امکان نه لرې او دده ( امام ) مسؤلیت دا لازمه بولې چې نسبت نورو ته یې بدنې قوت او روغتیا ډیره وې . نو پر همدې بنسټ ړوند ، کوڼ او هغه شخص چې دوه لاسونه او دوه پښې یې پرې شوې وې امام کیدلای نه شې البته دا موضوع هغه وخت مطرح ده چې یو څوک تازه او نوی امام یا زمامدار شې خو که چیرته یې دا صفتون ه د امامت او زعامت پر مهال رامنځته شې نو آیا دوام ورکولای شې که نه ؟ دا هغه بحث دی چې د دولت د رئیس د عزل په څپرکې کې به ورباندې خبرې وشې .
۲۴ – عفت ( پرهیزګارې او سپین لمنتیا ) :
بل شرط چې د مسلمانانو د امام او زمامدار لپاره په پام کې نیول شوی دی عفت دی او ددې صفت اهمیت سربیره پر دې چې په خپله د امام د شخصیت په تکوین کې ډیر رول لرې – په دې کې دی چې امام یا زمامدار د مسلمانانو په مالونو ، ځانونو او ناموسونو باندې امین ګرځیدلی دی که چیرته خدای مه کړه زمامدار عفت ونه لرې داسې حالت به رامنځته شې لکه یو څوک چې غل د خپل کور پیره دار وټاکې . او د اسلامې ټولنې خورا مهم ممئیز عفت ، عزت ، آبرو او حیثیت دی او د فرد او ټولنې د اخلاقو محور دی البته ژبه ، خوله او ټول بدن په عفت کې شامل د ې.
 
 
۲۵ – د قریشو نسب :
د اړینو صفتونو له ډلې څخه یو هم د قریشې نسب درلودل دې . د قریشې نسب په اړه علماء مختلف او بېلابیل نظریات لرې . د اهل سنت او جماعت جمهور، اهل تشیع او ځینې معتزله په دې باور دې چې امیر باید له قریشي نسب څخه وې ، دوی د رسول الله (ص) په داحادیثو ، دصحابه کرامو او تابعینو په اقوالو باندې استناد کړی او وایې :
۱ – له ابوهریره (رض) څخه روایت دی چې وایې : د الله (ج) رسول (ص) وفرمایل : په دین کې خلک د قریشو تابع دې ، مسلمان یې د مسلمان تابع دی او کافر یې د کافر تابع دی.
۲ – په بل حدیث شریف کې راغلې دې : « الائمة من قریش ... »
ژباړه : امامان له قریشو څخه دې هغوی په تاسو باندې حق لرې او تاسو په هغوی باندې حق لرئ . لکه داسې چې: که چیرته له هغوی څخه د رحم غوښتنه  وشې نو رحم باید وکړې ، که چیرته وعده وکړې باید وفا ورباندې وکړې او که چیرته حکم وکړې باید عدل وکړې نو که چیرته له هغوی څخه کوم چا داسې ونه کړل نو په هغه باندې د الله (ج) ، د ملایکو او د ټولو خلکو لعنت دی.
۳ –  په اجماع کې استناد شوی چې امامت باید له قریشو څخه وې او ډیری علماؤ په ډيری کتابونو کې له همدې اجماع څخه حکایت کړی دی لکه نووې چې پر مسلم باندې د نووې د کتاب په شرح کې په ( ۱۲ )جلد او (۲۰۰) مخ کې د ( حدیث الناس تبع لقریش ) د شرح په اړه وایې .  دا حدیث او په نورو احادیثو کې تشریح او تصریح شوې دي چې خلافت په یواځې په قریشو په اړوند کیږې او تصویبول یې له قریشو پرته جواز نه لرې . قاضي عیاض چې نووې له هغه څخه حکایت کړی وایې : د امام د قریشي کیدو شرط د ټولو علماؤ مذهب دی او حضرت ابوبکر او حضرت عمر (رض) د ثقیفه بني ساعده د اجماع په ورځ په هغه باندې استدلال کړی دی او هیچا هم له هغه سره مخالفت نه دی کړی او حتی نووي صاحب وایې دا موضوع له هغو موضوعاتو څخه ده چې د امت اجماع په هغه باندې تړل شوې او له پخوانیو نیکونو ( سلفو ) څخه  هیچا هم له هغه سره مخالفت نه دی کړی . ماوردې ، د مواقف خاوند ، ابن خلدون او امام غزالې ټول قریشې کیدل شرط بولې او ډیر لیږ په دې باور دې چې د امام قریشې کیدل شرط نه دې ، دلایل یې په لاندې ډول دې :
۱ – انصارو ویلې دي : ( منا امیر ومنکم امیر ) ؛که چیرته  انصارو قریشي کیدل شرط بلل نو ولي یې داسې ویېل .
۲ – رسول الله (ص) فرمایلې دي : « واسمعوا واطیعوا و ان استعمل علیکم حبشي کان رأسه زبیبة » ؛ ژباړه : واورئ او پیروې یا اطاعت وکړئ که څه هم حبشې غلام پر تاسې وګمارل شې چې سر یې لکه د ممیز په څير وې. نو معلومیږې چې قریشې کیدل شرط نه دې ځکه قریش غلام نه لرې.
۳ – حضرت عمر فاروق (رض) فرمایلې : «  که چیرته مې اجل هغه وخت رارسیدلی وای چې ابوعبیده ژوندی وو نو هغه مې د خلافت لپاره کاندید کړی وو او که چیرته مې اجل راورسیده او هغه وفات شوی وو معاذ بن جبل د خلافت لپاره پیشنهاد کړم ». په داسې حال کې چې له دې دواړو څخه هیڅ یو یې هم قریشې نه وو او که چیرته قریشې کیدل شرط وای نو حضرت عمر (رض) باید داسې څه نه وای ویېلې.
۴ -  دا اقوال د امام د قریشې کیدلو  شرطونه ردوې :
(اٍنَّ أکْرَمَکُمْ عِنْدَاللهِ أتْقَاکُمْ ) ؛ افضلیت یا غوره والی په تقوا سره ده نه په نسب سره ، نو باید خورا متقې شخص خلیفه شې چې امکان لرې له قریشو پرته هم نړۍ ته متقي شخص راشې .
داسې احادیث شتون لرې چې دنسب له افتخار څخه منع پکې بیان شوې ده . که چیرته د دواړو خواوو دلایلو ته پام وکړو نو د اهل سنت د جمهورو دلایل خورا قوې او مستند دې . د ( اسمعوا واطیعو ... ) د حدیث په اړه چې امارت خاص د نارینه لپاره دی نه د عامو لپاره ، ځکه د استعمل کلمه د عامه امارت لپاره نه استعمالیږې ، دوهم دا چې که چیرته دعامه امارت کلمه هم د اعتبار وړ وې نو د رسول الله (ص) هدف د امیر په اطاعت باندې ټینګار کول دي نه دا چې یواځې د حدیث حقیقې مانا معتبره  ده . او د حضرت عمر(رض) قول په هغه صورت کې چې پر احادیثو باندې تعرض ولرې سند کیدلای نه شې او همدارنګه د حضرت عمر(رض) له شهادت څخه وړاندې د هغه وروستنی عمل (( په دې شپږو نفرو کې چې ټول قریشې وو)) د قریشي کیدلو په شرط باندې روښانه دلیل دی .  یانې د حضرت عمر(رض) نظر تغییر کړی چې د ژوند په وروستې پړاو کې په دې باور وو چې قریشې کیدل شرط دي . د انصارو د دلیل په اړه ( منا امیر و منکم امیر ) ویل شوې څرنګه چې انصارو د قریشې کیدلو د شرط په اړه مبارک احادیث واوریدل نو له خپله قوله یې رجوع وکړه او ویې ویل : « صدقت نحن الوزراء و انتم الامراء » ؛ او په اړه یې مبارک آیات « اٍنَّ اَکْرَمَکُمْ عِنْدَاللهِ أَتْقَاکُمْ » ووایه ، چې د الله (ج) پر وړاندې له تاسو څخه عزتمند کس ستاسو تقوا لرونکی کس دی ، او دا مطلب د قریشو د شرط کیدو ردوونکی نه دی ځکه له قریشې کیدلو سره نور شرطونه لکه تقوا او ځینې نور هم اړین دې .
لنډیز ( خلاصه ) :
۱ – که چیرته امامت د ټول امت په سطح مطرح شې ( امامت اعظم ) نو باید قریشې وي .
۲ – د ملتونو په سطح باید هڅه او کوښښ وشې چې له نوماندانو څخه دقریشي نسب لرونکي نوماند ته ترجیح ورکړل شې .
۳ – په هغه صورت کې چې قریش شتون ونه لرې او که شتون ولري خو په هغه کې د امامت نور شرطونه شتون ونه لرې او غیر قریشې ددې شرایطو وړ وې نو غیر قریشې هم کولای شې د ټولنې امام یا رهبر شې. د مسلمینو تر قیادت لاندې د مسلمینو وحدت ممکن دی او واحد قیادت پرته له دې چې د قریشې نسب تر محور لاندې  راجمع شې تر ډیره بریده ستونزمن ګڼل کیږې
۲۶ – پر امامت باندې د حرص نشتوالی :
بل صفت چې د خلیفه یا امام لپاره اړین دی دا دی چې خلیفه یا امام باید په خپله د امامت غوښتونکی نه شې ځکه که چیرته خپل ځان نوماند کړې نو طبعي خبره ده چې د ځان سپیناوی به کوې او نور یانې رقیبان به په داسې صفتونو سره متصف کوې چې اصلاً په هغوی کې شتون ونه لرې چې دا کار ( اتهام او درواغ ویل ) په اسلامې شریعت کې جواز نه لرې لکه چې د الله (ج) په قول کې راغلې دي : «  فَلا تُزَّکُوا أنفُسَکُمْ » ؛ ژباړه : نو د خپل ځان په اړه صفت مه کوئ ، په حدیث شریف کې راغلي دي : ابوموسی اشعري وویل : د خپل قوم له دوو نفرو سره د پیغمبر(ص) مجلس ته ورداخل شوم ، له دې دوو نفرو څخه یې یوه وویل : اې د الله (ج) رسوله ما توظیف کړه – دا بل هم همداسې وویل : نو رسول الله (ص) وفرمایل : په الله (ج) قسم دی چې دا کار هغه چاته نه سپارم چې په خپله د هغه غوښتنه وکړي او یا د هغه پر وړاندي حرص ولري . همدارنګه له ابوسعید عبدالرحمن بن سمره (رض) څخه روایت شوی چې وایې : د الله (ج) رسول (ص) راته وویل : اې عبدالرحمنه د امارت غوښتنه مه کوه او که چیرته ستا له غوښتنې پرته  درکړل شو نو د هغه په پرمخ وړلو کې دې مرسته او نصرت په نصیب کیږې، ځکه که چیرته امارت ستا د غوښتنې پر بنسټ تاته درکړل شې نو په هغه کې یواځې پاتې کیږې او هغه په سر نه شې رسولای .
د امام د ټاکلو طریقه : الله (ج) پوره او کامل دین په خپل وروستني پیغمبر حضرت محمد مصطفی (ص) باندې رالیږلی دی او د دین احکام یې د ( ۲۳ ) کلونو په موده کې د وخت د غوښتنې سره سم په تدریج سره بشپړکړی دی. « اَلْیَوْمَ اَکْمَلّتُ لَکُمْ دِینُکُمْ وَ اَتْمَمْتُ عَلَیّکُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِیْتُ لَکُمُ الّاِسْلامُ دِیناً » ؛ ژباړه : نن ورځ مي ستا لپاره ستا دین بشپړ کړ او خپل نعمت مې پر تا تمام کړ او اسلام مي ستا ددین په حیث وټاکه او راضي شوم . یانې د حضرت محمد(ص) له وفات څخه وروسته هیڅ ډول کمښت او نقص په دې دین کې شتون نه لري .البته یوه ډله نوې مسایل که چیرته رامنځته کیږې  نو مجتهدین یې د دین  او شریعت د اصولو او اساساتو په چوکاټ کې حل کوې  خو دا چې حرام حلال نه کړې او یا حلال حرام نه کړې . البته د اسلام مبارک دین د مسلمانانو لپاره ډیري زمینې او امکانات ( فرصتونه ) برابر کړي دي تر څو د دین احکام په ښه ډول د وخت او شرایطو اړوند تطبیق کړې ، دبېلګې په توګه: د زکاة ورکول د اسلام یو رکن دی په تیرو وختونو کې د زکاة عاملینو هغه راجمع کاوه خو اوس کیدای شې چې د خلکو شته ( دارايې ) د فورمو په واسطه ثبت شې او دولت د خلکو له دارایې څخه معلومات ولري او حق الله د هغوی له بانکې حسابونو څخه واخلې او د ملت په بودیجه یې ور زیات کړي . په همدې ترتیب د اسلام په مبارک دین کې د امام د ټاکلو طریقه خلکو ته پریښوودل شوې ده تر څو د قرآن او سنتو په روښنایې کې او هغه اوصاف چې په دې دوو اصلونو کې د امام لپاره په پام کې نیول شوې دې مراعات کړ ې او خپل زعیم په هر ډول ( میکانیزم ) چې وغواړي وټاکې : « وامر هم شورا بنیهم » ؛ د مسلمانانو کار په مشوره سره ترسره کیږې . له دې آیت او نورو احادیثو څخه ((لکه که چیرته دری نفره مسافر شې نو باید یو له هغوی څخه د خپل امیر په توګه وټاکې )) معلومیږې چې د زعیم ټاکل په خپله د امت په غاړه او د هغوی له منځ څخه دې . لکه چې عملاً د حضرت محمد(ص) له وفات څخه وروسته په ثقیفه بن ساعده کې له مشورې وروسته حضرت ابوبکر صدیق (رض) د خلیفه په توګه وټاکل شو او د حضرت محمد(ص) له خوا د امیر په ټاکلو باندې د حضرت عمر(رض) قول دی چې له شهادت څخه وړاندې یې په وصیت کې د اصحاب کرامو په ځواب کې چې له هغهء څخه یې د خلیفه کیدو غوښتنه وکړه وویل : که چیرته داسې یو څوک نوماند کړم څوک چې له ما څخه ښه دی او هغه هم حضرت محمد (ص) دی نو دا کار یې کړی دی . په بل روایت کې چې امام احمد یې په هستوګنځې کې بهر واویسته د الله (ج) رسول (ص) يې د دې پوښتنې به ځواب کې چې له تا څخه وروسته به څوک امیر کوې وویل: که چیرته ابوبکر امیر وټاکې نو په دنیا کې به امین او زاهد او په اخیرت کې به خپل رغبت کوونکی ( راغب ) پیدا کړې او که چیرته حضرت عمر(رض) امیر وټاکي  نو داسې قوې او امین  به پیدا کړې چې هغه د الله (ج) په لاره کې د ملامت کوونکې له ملامتې څخه نه ویریږي او که چیرته حضرت علي (رض) امیر وټاکې او فکر هم نه کوم چې دا کار به وکړې نو لارښوونکی او لارښوودل شوی به پیدا کړې تاسو به د سمې لاري په لورې یوسې ، دا روایت زموږ ادعا چې رسول الله (ص) د خلیفه د ټاکلو موضوع امت ته سپارلي ده تائید کوي . له امام ابوحنیفه (رح) څخه ورایت شوی دی چې ویېلي یې دي : « والخافة تکون باجتماع المؤمنین و مشورتهم » ؛ ژباړه : او خلافت د مؤمنینو په اجتماع او مشوره سره کیږې او ټول علماء لکه شهیدعبدالقادر عودة ، شهیدسیدقطب او شیخ تقي الدین النبهاني هم په همدې باور دي چې د زعیم ټاکل اسلامي شریعت امت ته ورکړی دی ، نو څرنګه چې د امام او زعیم په ټاکلو کې د خلفاء راشدینو کړني مطالعه کیږي لیدل کیږې چې هغوی هم په ټاکلو او انتخاب  کې د امت په حق باندې باور لري او د څلور واړو خلیفه ګانو د ټاکلو او اختیار جریان هم دا ښکاره کوي چې د امام یا زمامدار د ټاکلو فیصله په خپله د مسلمانانو په غاړه ده چې د رسول الله (ص) څخه وروسته د لومړني خلیفه په ټاکلو کې د ثقیفه بن ساعده اجتماع ددې حقیقت بیانوونکې ده . او دا چې حضرت عمر(رض) شپږ نفره نوماندان کړل او دې شپږو نفرو موضوع عبدالرحمن بن عوف ته وسپارله چې  هغهء هم په خپل وار سره  د مدینې منورې له ټولو مشرانو سره مشوره وکړه او وروسته یې حضرت عثمان (رض) د بیعت لپار ه وړاندې کړ او همدارنګه حضرت علي (رض) په پټه او د مسلمانانو له رضایت څخه پرته  د امارت له قبلولو څخه سرغړونه وکړه ، دا داسې مانا ورکوې چې اختیار یې د مسلمینو په مشوره او علاقه سره ترسره شو . د حضرت عمر(رض) د امارت په اړه هم باید داسې فکر ونه شې چې حضرت ابوبکر صدیق (رض)کوم فرمان سرتړلی لیکلی وې او خلکو ته یې ویلي وې چې زما له وفات څخه وروسته هغه ولولئ بلکه د اصحابو له مشرانو سره یې مشوره کوله او حتی ځینو یې لکه حضرت زبیر (رض) مخالفه رایه ورکړه خو دا چې ډیری کسانوپه دې کې خیر لیده چې حضرت عمر(رض) ددې امر لپاره نوماند کړې حضرت ابوبکر صدیق(رض) ددې له امله چې که چیرته دا موضوع دده له وفات څخه وروسته ته پریښوودل شې نو کیدای د جنجال او مناقشې لامل شې په خپل ژوند کې یې دا کار وکړ . دا چې د خلفاء راشدینو کړنې دا ډول وې په هغه ځای کې رسول الله (ص) فرمایلې وو : چې زما په سنتو او د خلفاء راشدینو په سنتو باندې عمل وکړئ نه په ښکاره ادعا کولای شو چې د ټاکلو یا د امام د انتخاب حق د ملت دی « ملت یې باید وټاکې » . خو دهغه حق په خلاف چې نن ورځ یې د غربي ډموکراسې خاوندان په ډیره ستره بڼه بیانوي چې ملت باید له خپله ځانه معبود وتوږوې ( وتراشې ) او حتی ملت کولای شې چې د ژوند نظام ، قانون او دستور تعیین کړې په داسې حال کې چې دا کار د ملت حق نه بلکه د الله (ج) حق دی ، لکه چې د اساسې اصولو په بحث کې تشریح شوو چې د اسلامې دولت له اساسې اصولو څخه یو هم د الله (ج) د دین حاکمیت دی : « اِنَّ الْذِینَ عِنْدَاللهِ الاِسْلآمُ » . لنډه داچې د امیر د ټاکلو یا د امام د نصبولو اصلې لاره ملت ده او بله لاره چې د ځای ناستي  کولو( استخلاف)  او یا ولایت تر عنوان لاندې مطرح کیږې د امت ځینو علماؤ په هغه باندې اجماع روا کړې ده او هغه د امیر د ټاکلو دوهمه لاره بولې .او له عشرة مبشرة څخه د حضرت عمر(رض) په اړه د حضرت ابوبکرصدیق (رض)  په ځای ناستي کولو او د شپږو نفرو څخه د حضرت عمر(رض) د ځای ناستي کولو په اړه یې استناد کړی دی چې دا دوه پېښي او فیصله د امت له خوا تائید شوې دي او عملاً یې په هغه لاسلیک کړی دی . دقیق نظر چې په دې اړه د ډیری اسلامې علماؤ له خوا تائید شوی ده داسې ده لکه چې له روایاتو څخه په روښانه ډول معلومیږې حضرت ابوبکرصدیق (رض) چې کله احساس وکړ چې د ژوند وروستۍ ورځي یې دي اصحاب کرامو ته یې وویل چې : په خپل منځ کې سره کښېنئ او زما په ژوند کې زما د ځای نیوونکې ( وراثت ) په اړه توافق ته ورسیږئ ، هغوی ولاړل او بیرته راغلل او ویې ویل چې موضوع مو د دوهم ځل لپاره تاته راوړه هغه څه چې ته غوره بولې ترسره یې کړه! حضرت ابوبکر صدیق (رض) وویل : داسې ونه شې چې بیا اختلاف وکړئ ، هغوی وویل نه داسې نه کیږې ، صدیق وویل : آیا د الله (ج) په نوم تعهدکوئ چې زما په فیصله به راضي کیږئ ؟ وویېل هو : نو ویې ویل ماته وخت راکړئ تر څو د الله (ج)او د الله (ج) د دین لپاره او د هغوی د پای ( هدف ) په اړه خورا ښه فکر وکړم.
په دې ځای کې وینو چې حضرت ابوبکر صدیق (رض) د هغه فهم پر بنسټ چې د دین په اړه یې درلوده او پوهیده چې دا موضوع په خپله په مسلمانانو پوري اړه لري له همدې وجې یې قضیه په خپله له هغوی سره مطرح کړه او له هغوی څخه یې وغوښتل تر څو په خپل ژوند کې د هغه د ځای ناستي په اړه پایلې ته ورسیږي ، خو هغوی په موضوع کې بیا صلاحیت حضرت ابوبکر(رض) ته وسپاره یانې هغه یې په واقیعت کې د ملت وکیل جوړ کړ خو هغه بیا هم مشوره وکړه په ځانګړې ډول له عبدالرحمن بن عوف ، عثمان بن عفان ، سعید ابن زید ، اسید بن جعفر او له نورو مهاجرینو او انصارو سره . دا ټول ددې بیانوونکې دي چې د حضرت ابوبکر صدیق (رض) استخلاف ( ځای ناستي کول ) که څه هم د ولایت پر بنسټ یې عهد کړی وو خو د مسلمانانو او  د مشورې د خاوندانو له خوا ترسره شوې چې بیا هم موضوع په لومړنۍ لاره را ګرځي چې د امام ټاکل د خلکو له خوا دي . وروسته تر دې د خلکو په واسطه د حضرت عمر (رض) له ځای ناستي کولو وروسته بیا هم دا مسأله نوماند کول وو او د نصب او د ټولو خلکو له عمومي بیعت څخه وروسته په سمه او کامله توګه  د ټاکلو اصل پای ته رسیږي چې دا په خپله د هماغه روښانه حقیقت پوره کوونکی دی چې د ملت د ټاکلو او نصب لاره ده او هغه د اسلامي شریعت د اصولو او ضوابطو په چوکاټ کې د هغو صفتونو او شرطونو اړوند چې اسلامې شریعت تثبیت کړي دي .
او د حضرت عمر(رض) د ځای ناستي کولو په قضیه کې چې د شپږو نفرو په اړه که چیرته تر بحث لاندي ونیول شې بیا هم دا لیدل کیږې چې لومړی د حضرت عمر(رض) شهادت په الزام باندې دلالت نه کوي ، بل دا چې دا شپږ نفره له عشرة مبشرة او قریشي نسب څخه وو او رسول الله (ص) هم په خپل وخت کې له هغوی څخه راضي وو او دا هم د حضرت عمر(رض) له غوښتني وروسته د بل خلیفه د وصت کولو پر بنسټ تر سره شوي دي چې د حضرت علي ، حضرت عثمان ، زبیر ، طلحه ، سعد ، او عبدالرحمن بن عوف  نومونه یې واخیستل او ویي ویل چې د الله (ج) رسول (ص) له دې شپږ نفرو څخه راضي وو او عبدالله بن عمر هم باید ستاسو په جلسه کي شتون ولري او په دې اړه به کومه ونډه نه لري او که چیرته سعد ته ورسیده څومره به ښه وي او که چیرته بل څوک شو نو له هغه څخه مرسته وغواړئ ، په دې ځای کې لیدل کیږې چې هیڅ ډول الزام هم شتون نه لرې . بل دلیل چې ډیر قوت او سموالی لري په عدم استخلاف ( نه ځای ناستي کولو ) باندې دی چې ابن عمر (رض) د حفصه وخوا ته ورځي او له هغه څخه د خپل پلار د نه ځای ناستي کیدو خبره اوري کله چې خپل پلار ته ورشي بالاخره وایې چې اوریدلي مي دي چې بل ځای ناستی نه ټاکې او که چیرته دې د څریدو اوښان یا مُږان درلودای او هغوی اوښان او مُږان خوشي پرېښې وای نو فکر دې نه کاوه چې رمه ضایع کیږې په داسي حال کې چې د خلکو مراعات کول له هغه څخه خورا مهم دي . ابن عمر (رض) وایې : خبرو مي خپل ځای ونیوه او پلار مي یوه ساعت خپل سر کیښوود وروسته یې سر راپورته کړ او راته ويې ویل :له شکه پرته الله (ج) خپل دین ساتي که چیرته ځای ناستی ونه ټاکو نو د الله (ج) رسول (ص) داسې نه دي کړي او که چیرته یې ټاکو نو ابوبکر صدیق (رض) ټاکلی دی  . ابن عمر وایې ومې لیدل چې رسول الله (ص) ته ترجیح ورکوي چې دده له پلار څخه یې دقیق فهم کړی وو . لنډه داچې بیا هم په مشوره سره د شپږو نفره له ډلي حضرت عثمان (رض) د خلکو په عام بیعت سره په اصولي ډول ټاکل کیږي ، له بلي خوا د ولایت د عهد ډیری زمامدارانو د حضرت ابوبکر او حضرت عمر (رض) په څير  په استخلافي ډول نه دي تر سره کړي بلکه هغه یې میراثي ګڼلی او د امام هیڅ ډول شرایط په پام کې نه نیسي او ټول شرایط تر پلار کیدلو یا ورورکیدلو لاندې ترسره کیږي او د مسلمینو د غورځید یا ښکته کیدو (انحطاط) یو لامل هم همدا د عقدې او بې باوري لامل دی ، ځکه که چیرته یو څوک له امام سر بیعت کوي نو امام د دې بیعت د انتقال حق نه درلوده او نه یې لري . په پایله کې ویلای شو که چیرته ولایت د حضرت ابوبکر او حضرت عمر (رض) په څیر ترسره شو جایز دی له هغه پرته جایز نه دی . د حضرت ابوبکر او حضرت عمر (رض) په ځای ناستي کولو کې دوو نزاکتونو شتون درلوده یو دا چې مشوره ترسره کیده او بل دا چې خلیفه یې له نسبي اقاربو څخه نه وو . همدارنګه عبادلة اربعة ، عبدالله بن عباس ، عبدالله بن عمر ، عبدالله بن جعفر او عبدالله بن زبیر د معاویه وړاندیز د هغه د زوی یزید په ځای ناستي کولو باندي رد کړ . نو په لنډ ډول د ټولو روایاتو په شهادت سره د امام یا خلیفه د ټاکلو اصلي لاره د امت لاره ده ، لازمه بولو چې د حضرت علي (رض) موقف روښانه شې تر څو هم استخلاف روښانه شي او هم امامت روښانه شي .
۱ – لکه چې یو شخص حضرت علي (رض) ته مشوره ورکوي تر څو خپل زوی حسین خپل ولیعهد وټاکي نو حضرت علي (رض) دا مشوره رد کړه او ویې ویل : نه ستاسو لپاره امر کوم او نه تاسو منع کوم تاسو په خپله ښه پوهیږئ. معلومه ده چې علي او د هغه اولادونو ته د امامت مخصوصه ادعاء په خپله د هغه له خوا رد شوي ده.
۲ – دې ته چمتو نه شو چې له خپلو اقاربو څخه ولیعهد معرفي کړي . حضرت علي (رض) په دې باور وو چې د امامت د ټاکلو حق د امت یا ملت دی او د ملت لپاره د اسلام لارښوونه په هغه صورت کې چې امام غیر عادل هم وي نو امامت یې لازم دی ځکه چې رسول الله (ص) په احادیثو کې ددې  فتنو په اړه  وړاندوینه او لارښوونه کړې ده چې د دا ډول امامانو د لري کولو ( عزل ) له وجې داسې فتنې رامنځته نه شې . او د امام ټاکلو پر دوو ډوله سربیره چې یو یې د خلکو له خوا ټاکل دي او بل یې د ځای ناستي یا ولیعهد ټاکل دي . ځینو علماؤ په حکم او زعامت باندې غلبه هم د وصول له لارو بللې ده هغوي په دې حدیث او ځینو نورو احادیثو باندې استدلال کوي چې رسول الله (ص) فرمایي : « عن ابی سلام قال : قال حذیفة بن الیمان قلت : یا رسول الله انا کنا بشر فجاء الله بخیر فنحن فیه فهل من وراء هذا الخیر شر قال نعم ! قلت هل وراء ذلک الشر خیر؟  فلا یکون بعدی ائمة لایهتدون بهدای ولا یستنون بسنتي وسیقوم فیهم رجال قلوبهم قلوب الشیاطین فی جسمان انس قال قلت کیف اصنع یا رسول الله ان ادرکت ذلک قل : ( تسمع وتطیع الامیرا وان ضرب ظهرک واخذ مالک فاسمع واطع)»؛ ژباړه : له ابو سلا م څخه روایت دی چې حذیفه بن الیمان وویل : ومې ویل : اې رسول الله موږ په شر کې قرار درلوده خو الله (ج) خیر راوړ او موږ اوس په هغه کې قرار لرو نو آیا وروسته له دي خیر څخه شر شتون لري؟
ویې فرمایل : هو! ومي ویل : آیا وروسته له هغه شر څخه خیر شتون لري ؟ ویې فرمایل : هو! ومي ویل : آیا وروسته له هغه خیر څخه شر هم شته ؟ ویي فرمایل : هو ! ومي ویل : څه ډول ؟ ویې فرمایل : وروسته له ما څخه به داسې پیښوایان ( لارښوونکې ) وي چې زما د لارښوونو په لاره به نه ځي او زما سنت به نه تعقیبوي خو د هغوی له منځ څخه به داسي کسان راپورته شې چې زړونه به یې د شیطانانو زړونه وي خو د انسانانو په کالبونو کې به وي . ومي پوښتل : چې اې د الله (ج) رسوله (ص)!که چیرته په هغه وخت کې ژوندی وم  څه وکړم؟ ویې فرمایل: د امیر خبره باید واورې او پیروې یې وکړې که څه هم په شا دې ووهي او مال درڅخه واخلي خو بیا هم واروره او پیروي یې وکړه . یاني لیدل کیږې چې په پیروي (اطاعت ) سره یې امر کړی دی ، کیدای شې ددې له امله چې که چیرته اطاعت ونه شې نو پر وړاندې یې باید خروج رامنځته شې چې په هغه صورت کې به د مسلمینو وینې بهیږې او فتنې به رامنځته کیږي ، له همدې وجې یې د ضررینو دعمل په کمولو ( اخف الضررین) باندې ټینګار کړی تر څو له ویني بهیدني څخه مخنیوی وشې . خو ځینې علماء لکه معاصر په دې باور دي چې غلبه په امامت پوري نه تړل کیږي ، ډیری اسلامي علماء دې په برخه کې له ډير بحث او مناقشې څخه لاندینیو دلایلو ته چې وروسته به بیان شې توافق ته رسیدلي دي . دا دلایل عبارت دي له :
۱ – که چیرته یو څوک د غلبې له لاري قدرت ته ورسیږې نو د قدرت خلاء یې ډکه کړه او وینه توئیدنه هم رامنځته نه شوه که چیرته مسلمان او د شرایطو وړ وو نو مسلمانان باید د هغه پر وړاندي دریدنه ( قیام ) ونه کړي او هغه ته بیعت ورکړي . امیر بیا هم باید خلک په جریان کې وساتې او له خلکو څخه بیعت وغواړي تر څو یې قدرت مشروعیت پیدا کړي .
۲ – که چیرته کوم زورور ( غلبه کوونکی ) په کوم منتخب امیر باندې غلبه وکړي نو دوه صورته موجود دي.
الف) خروج باید د شرعي عواملو پر بنسټ ترسره شې، متغلب د خلکو رئیس کیږې او له خلکو څخه باید بیعت وغواړي چې له بیعت څخه وروسته امام کیږي ، مناسبه ده ترڅو خلکو ته ووایې چې زه د ظالم د لري کولو لپاره راغلی یم اوس نو تاسو کولای شئ چې خپل امام وټاکئ ، که چیرته یې هغه  وټاکه په سمه توګه د پیروي واجب ( واجب الاطاعت ) دی خو که چیرته یې بل څوک وټاکه نو باید قبول یې کړي .
ب) خو که چیرته د یو داسې چا پر وړاندې قیام ترسره کیږي چې د ټاکلو او عزل کولو لاملونه یې ښکاره نه وي او یو څوک په زور باندې د هغه تخت او تاج ور مات کړي ، قوي او دقیق قول او نظر دادی څرنګه چې خلکو له هغه سره بیعت کړی او له غوښتنو څخه یې یوه مرسته او نصرت ده نو باید چې ملت د خپل منتخب امام څخه دفاع وکړي .که چیرته غلبه کوونکی غالب وو باید څه وکړو؟ په دې صورت کې که چیرته د دین له عامه روح او د اسلامي شریعت له اصولو او مقرراتو سره برابر وي نو باید چې د خلکو د وینې ، ځان او ... نورو د ساتلو او حفاظت لپاره هغه ومنل شې . خو ځینې بیا هغه ردوي په دې مانا چې په هیڅ صورت باید متغلب ونه منل شي او د حتی د متغلب مسلمان په اړه هم شک لري . نو باید ډیره هڅه او کوښښ وشې تر څو په اسلامي هیوادونو کې د کودتا یا غلبي مخه ونیول شې او ملتونه په دې وتوانیږې چې د قرآن او نبوي سنتو په رڼا کې خپل امیران وټاکي . که چیرته د دین په روح باندې هم نه پوهیدهء او د دین له اصولو سره هم برابر نه وو او حتی د دین احکام پاتي ( معطل )کیدل نو په هغه صورت کې باید د متعلب پر وړاندي جهاد وشې او له قدرته وغورځول شي . په پایله کې په دې وپوهیدو چې د امام د ټاکلو اساسي لاره هماغه د خلکو او ملت له خوا د هغه ټاکل دي ، نو باید پوه شو چې خلک څه ډول خپل امیران یا امامان وټاکي ؟ چې دا دی د هغه په توضیح باندي پیل کوو.
د خلکو له خوا د امام د واک څرنګوالی : د دین د نصوصو ، شریعت د احکامو او  اسلامي تاریخ  ته په کتو سره په ځانګړي ډول د خلفاء راشدینو وروسته دې پایلي ته رسیږو چې لاندني ټکي له ځانګړي غښتلتوب ( برجستګي ) څخه برخمن دي :
۱ –  د واک حتمیت او انتخاب او د امیر په ټاکلوکې بیړه کول : همدا لامل وو چې درسول (ص) جنازه هم وځنډېده او خلک د خلیفه په ټاکلو باندي مصروف شول .
۲ – په هغه چا کې چې د خلیفه په توګه ټاکل کیږي باید چې ډير شرعي صفتونه او  شرطونه شتون ولري.
۳ – د امام ټاکل یا انتخاب باید په مشوره سره ترسره شي چې په مخکنیو بخثونو کي ورباندي بحث وشو خو د امام د ټاکلو میکانیزم په خپله د خلکو په غاړه دی چې دا په خپله مسلمانانو لپاره یو سهولت دی او د شورا معقوله میکانیزم دغوټو (عقدو) او مسایلو حل کول دي چې د امام ټاکل باید دری پړاونه ولري ، لکه چې په اسلامي تاریخ کې ډیري نموني لرو چې له هغو څخه یې د څو نمونو یادونه کوو:
۱ – ترشیح او نوماند کول : لکه چې حضرت ابوبکر صدیق(رض) حضرت عمر(رض) نوماند کړ.
۲ – د امام د واک او ټاکلو پړاو چې د مشرانو د شورا له خوا ترسره کیده.
۳ – عامه بیعت چې عمومي رایې ( فتوا) ته نژدې ده چې امامت د خلکو یا ملت له خوا لاسلیک کیږې او یا ردیږي . په اوس وخت کې باید د خلفاء راشدینو د پړاوونو اړوند د ستونزو د حل شورا نوماند تثبیت کړي او عامه رایې ته یې ورمخکي کړي  د غوټو (عقدو) او مسایلو د حل شورا چې د ملت استازي دي کولای له نوماند سره یو ځای شي ځکه ددې شورا مشران او استازي د هیواد او ملت د خلکو په خیر باندي ښه پوهیږي او وروسته بایدد عام ملت رایې یا بیعت  ته کېښوودل شې چې خلک رايه ورکړي او په رسمي ډول خپل زعیم وټاکي . خو څو اصلونه ډیر اړین لیدل کیږي د هغو له ډلي ؛ د زعامت شرایط باید پوره کړل شې او بیړه ( استعجال ) او سرعت  پکي وشې ، څرنګه چې ډیر اهمیت لري او شوراحتمي باید په پام کي ونیول شي ځکه دا د یوه يا څو نفرو کار نه دی بلکه ټول مشران او استازي باید پکې برخه واخلي .
اوسمهال په ډیری هیوادونو کې د ستونزو او مسایلو د حل شورا پر ځای د استازیو مجلس ( ولسي جرګه ) یا پارلمان دا دنده پر مخ وړي او په ځینو هیوادونو کې د نوماند کولو حق د مرکزي حاکم ګوند (حزب ) دکمیټې په غاړه دی . په هر حال په دې اړه دا ټول برداښتونه  د خلفاء راشدینو د ټاکلو له لارې لاسته راغلي دي ، څرنګه چې په دې بحث کي د بیعت په اړه خبري کولې نو لازمه بولو چې د بیعت مانا او مفهوم روښانه کړو.
 
 
بیعت : د بیعت په بحث کې په دې موضوعاتو باندې خبري کوو:
۱ – د بیعت تعریف
۲ – د بیعت د مشروعیت دلیل
۳ – د بیعت ډولونه
۴ – د بیعت حکم
۵ – د بیعت شکلونه
۶ – د بیعت پړاونه
۷ – څوک باید بیعت اخلي ؟
۱ – د بیعت تعریف: بیعت له بیع څخه اخیستل شوی او د جانبینو په رضاء باندي د مال په مال تبادلې ته ویل کیږي او بیعت هم د بیع سره ورته والی لري ځکه په بیعت کې هم د طرفینو په رضاء باندي معنوي تبادله کیږي چې د خلکو او ملت له خوا ، پیروي ، مرسته ( نصرت ) او د زعامت لپاره محبت دی او د امام له خوا د اسلامي شریعت او قانون په چوکاټ کي خلکو ته د خدمت او د هغوی د ټولو کارونو تدبیرول دي ، خو په اصطلاح کي : بیعت د بیعت کوونکي له خوا امام ته د تعهد ورکولو څخه عبارت دی تر څو په ټولو احوالو کې امام هغه واوري او پيروي یې وکړي هغه که په خوښي که وي او یا په کارونو کې د منازعې او یا د رضایت د نشتوالي پر مهال وي .
۲ – د بیعت د مشروعیت دلیل : بیعت د الله (ج) په کتاب ، د رسول الله (ص) په سنتو او د مسلمانانو په اجماع سره ثابت دی چې دا دی هر یو یې په ترتیب سره ذکر کوو:
۱ – د الله (ج) کتاب : الله (ج) د فتح په سورة کې فرمایې : « اِنَّ الَّذِینَ یُبَایَعُوْنَکَ اِنَّمَا یُبَایِعُوْنَ اللهَ یَدُاللهِ فَوْقَ أیْدِیِهِمْ »؛ ژباړه : په تحقیق سره هغه چې بیعت کوي له تا سره له دې څخه پرته بل څه نه دې چې له خدای(ج) سره بیعت کوي ، لاس ( قدرت ) د الله (ج) په لاسونو باندي دی ، « لَقَدْ رَضَيَ اللهُ عَنِ المُؤمِنِیْنَ اِذْ یُبَایِعُوْنَکَ تَحْتَ الشَجَرَةِ فَعَلِمَ مَا فِي قُلُوبِهِمْ فَأنزَلَ السَکِینَةَ عَلَیْهِمْ وَأثَابَهُمْ فَتّحًا قَریبًا » ؛ ژباړه : په تحقیق سره الله (ج) له مسلمانانو څخه خوښ شو کله چې یې بیعت کاوه له تاسره تر ونه لاندې ، نو پوه شو په هغه څه چې په زړونو کې یې وو ، نو راښکته یې کړ د هغوی لپاره د زړونو اطمنان او هغوی ته یې ثواب ورکړ د نژدې فتح . په دې برخه کې نور آیاتونه هم شته .
۲ – د رسول الله (ص) سنت : د رسول الله (ص) قولي او فعلي احادیث هم د بیعت پر ثبوت او مشروعت باندي دلالت کوي : عن عبدالله بن عمر (رض) ان النبي (ص) قال : « ومن بایع اماماً فاعطاه صفقة یده و ثمرة قلبه فلیطعه ان استطاع فان جآء آخر ینازعه فاضربوا عنق الآخر » (مسلم)؛ ژباړه : چا چې له امام سره بیعت کاوه او هغه ته یې پر سبیل باندي د تعهد لاس ورکاوه او د زړه له تله له هغه څخه خوښ او راضي وو ، نو باید چې له هغه څخه د توان تر حده پیروي وکړي او که چیرته بل امام راغی او له هغه سره یې په دې کار کې منازعه وکړه نو غاړه یې پرېکړئ . نور  هم ډیر قولي احادیث شتون لري  همدارنګه د رسول الله (ص) فعلي احادیث هم د بیعت د مشروعیت او ثبوت په اړه ډير زیات دي چې د هغو له ډلي څخه کولای شو د عقبه ، رضوان او نسأ د بیعتونو نومونه واخلو.
۳ – د مسلمانانو اجماع : همدارنګه مسلمانانو هم د بیعت پر ثبوت او مشروعیت باندې د اصحاب کرامو له وخته تر نن پوري اجماع درلوده او هغه یې عملاً ترسره کړې ده چې ډير ژوندې مثالونه لري ، کولای شو خلفاء راشدینو ته د هر صحابه د بیعت یادونه وکړو او تر نن ورځې پوري په اسلامي نړۍ کي بیعت په مستقیم او غیر مستقیم ډول شتون لري .
۳ –  د بیعت ډولونه : بیعت د هغو امورو پر بنسټ چې تعهد پر هغو صورت نیسې پنځه ډوله دی :
۱ – په اسلام باندې بیعت : دا ډول بیعت خورا مهم او خورا قوي بیعت او ماتوونکی یې کافر کیږي . د رسول الله (ص) په عهد کې هغه څوک چې به د رسول الله (ص) حضور ته د اسلام راوړلو او مسلمان کیدلو په غرض راتلل خپل لاس به یې د مبارک پیغمبر(ص) په لاس کې کیښووده او د شهادت د کلمې په اداء کولو سره به يې  اسلام  مبارک دین ته په پابندې کولو او التزام سره تعهد کاوه په دې ترتیب ورته مسلمان او مبایع ( بیعت کوونکی) ویل کېده چې دا بیعت په ډيرو دلایلو سره ثابت شوی دی لکه چې الله (ج) فرمایې : « یَاأیُهَاالنَبِيُ اٍذَا جَاءَکَ الّمُؤمِنَاتُ یُبَایِعُنَکَ عَلی أنّ الّا یُشْرِکْنَ بااللهِ شِیَنْا وَلا یَسْرَفْنَ وَلَا یَزِنِیْنَ وَلَا یَقْتُلّنَ أولَادَهُنَّ » ؛ ژباړه : اې پیغمبر(ص) څرنګه چې راشې تاته مسلماني ښځي او له تا سره بیعت وکړي په دې شرط چې له الله (ج) سره څه شئ شریک نه کړي او غلا ونه کړي او زنا ونه کړي او خپل اولادونه ونه باسي ... همدارنګه د رسول الله (ص) احادیث هم د هغه پر ثبوت باندې واضیح دلایل لري :« عن قیس (رض) قال سمعت جریرأ (رض) یقول : بایعت رسول الله (ص) علي الشهادة ان لااله الله وان محمداً رسول الله واقام الصلوة و ایتاءالزکاة والسمع والطاعة والنصح لکل مسلم » ؛ ژباړه : له  قیس (رض) څخه روایت دی چې ويې ویل : له جریر څخه مي اوریدلي چې ویيل به یې : بیعت مې وکړ له رسول الله (ص) سره په دې شاهدې سره چې له الله (ج) څخه پرته هیڅ بل په حقه او لاشریک معبود نه شته  او بل داچې حضرت محمد(ص) د الله (ج) رالیږونکی دی ، د لمانځه پر اقامه ، د زکوة په ورکولو او هر مسلمان ته په اطاعت کولو ، نصیحت کولو او اوریدلو باندي .
۲ – په مرسته او دفاع  باندي بیعت ( حمایت او دفاع ) :  دا ډول بیعت په دوهمه عقبه کي ښه روښانه کیږي چې په هغه ځای کي پیغمبر (ص) وفرمایل : « ابایعکم علي ان تمنعوني مماتمنعون منه نساءکم و ابناءکم  »؛ ژباړه : بیعت تړم له تا سره په دې چې له ما څخه داسې حمایت وکړئ څرنګه چې له خپلو ناموسونو او زامنو څخه دفاع کوئ . وروسته له هغه براء بن معرور یې لاس ونیوه او ویې ویل : « نعم والذي بعثک بالحق نبیاً لنمنعک مما نمنع منه ازرنا ، فبایعنا رسول الله (ص) » ؛ ژباړه : هو په هغه ذات باندې قسم چې ته یې په حقه سره د رسول په صفت رالیږلی یي حتماً له تا څخه دفاع کوو داسې لکه له خپلو ناموسونو څخه چې دفاع کوو نو بیعت مو وکړ له رسول الله (ص) سره .
 ۳ – په جهاد باندي بیعت : په جهاد باندي بیعت هم په قرانکریم او د رسول الله (ص) په احادیثو کي ذکر شوی دی لکه چې الله (ج) د توبې په سورة کي فرمایلي دي :« اٍنَّ اللهَ اشْتَري مِنَ الْمُؤمِنِینَ أنْفُسَهُمْ وَاَمْوَالَهُمْ بأنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقَاتِلُوْنَ فِي سَبِیلِ اللهِ فَیَقْتُلُوْنَ وَیُقْتَلُوْنَ »؛ ژباړه : په تحقیق سره الله (ج) اخیستي دي له مسلمانانو څخه مالونه او ځانونه ددې په عوض چې د هغوی لپاره جنت دی ، جنګ کوي د الله (ج) په لاره کي نو راکاږې او وژل کیږي ، ابن جریر له ثمر بن عطیه څخه روایت کوي چې رسول الله (ص) فرمایلي دي : « مامن مسلم الاوله في عنقه بیعة وفي بها اومات علیها في قول الله تعالی : ( اٍنَّ الله َ اشْتَري مِنَ الْمُؤمِنِین) ؛ ژباړه : نه شته داسې مسلمان خو دا چې په خپله غاړه بیعت لري په هغه وفا کوي او یا په هغه ووژل شي چې ددې بیعت اساس د الله (ج) دا قول دی (اٍنَّ الله َ اشْتَري ) او دا بیعت چې د هر مسلمان شخص په ذمه وو بیعت په جهاد سره دی او جهاد د قیامت تر ورځې پوري دوام لري او هغه بیعت چې د یبیه په حد کي رامنځته شوی او د الله (ج) د رضاء سبب شوی دی د الله (ج) په لاره کي مرګ او د جنګ په ډګر کي نه تېښتي ته بیعت دی . امام بخاري (رح) پر جنګ ( حرب ) باندې د بیعت په اړه ډیر احادیث را روایت کړي او هغه څه چې مهاجرینو او انصارو د خندق په ورځ زمزمه کاوه :
نحن الذین بایعوا محمداً               علي الجهاد ما حیینا ابداً
ژباړه : موږ هغه څوک یو چې له حضرت محمد(ص) سره مو په جهاد بیعت کړی د ابد لپاره او تر څو چې ژوندي یو ، دا قول په جهاد باندي د بیعت د مشروعیت او ثبوب روښانه او واضیح دلیل دی .
۴ – په هجرت باندي بیعت : لکه چې څرګنده ده هجرت په لومړیو کې فرض وو او د مکې له فتح څخه وروسته هغه هجرت پای ته ورسیده خو هغه هجرت چې د کفار له ښارونو څخه د مسلمانانو دیار ( هیواد) ته وي د قیامت تر ورځي پوري پاتي دی . له مجاشع بن مسعود (رض) څخه روایت دی چې د مکې له فتح څخه وروسته له خپل ورور سره یو ځای د پیغمبر (ص) حضور ته ورغلم او ومي ویل اې د الله (ج) رسوله (ص) خپل ورور مي درته راوستی دی تر څو د هغه بیعت په هجرت سره واخلې ، ويې فرمایل: « مضت الهجرة باهلها » ( د هجرت خاوندانو د هجرت ثواب یووړ ) ، نو ومي ویل : په کوم مورد کې یې بیعت اخلې؟ ویې فرمایل : « علي الاسلام و الجهاد والخیر » ؛ بیعت یې په اسلام ، جهاد او دخیر په لاره کې اخلم .
۵ – په اوریدلو (سمع ) او طاعت باندي بیعت : په دې کتاب کې زموږ د بحث وړ بیعت همدا په اوریدلو او طاعت باندي بیعت دی . کله چې بیعت په مطلق ډول ذکر شي نو له هغه څخه منظور همدا بیعت دی او دا هماغه بیعت دی چې خلفاء راشدینو او ائمه کبارو( سترو امامانو )  ته په همدې ډول ترسره شوی او ورکړل شوی دی چې وړاندي یې یادونه شوې ده. په حدیث شریف کې راغلي دي چې حناده بن ابوامامه (رض) وايي : « د عباده بن صامت پر وړاندي ورغلو هغه ناروغ وو ، ورته مي وویل موږ ته حدیث بیان کړه ، هغه وویل : زه رسول الله (ص) وروغوښتم نو له هغه سره مي بیعت وکړ او د هغو تعهداتو له ډلي چې له ما څخه یې واخیستل یو دا چې له هغه سره مو بیعت وکړ په سمع او طاعت سره  ، په خوښي او پرته زموږ له رضایته ، په ستونزو او آساني کي ، او د ګوښه یا ځانته غوښتني ( انحصار غوښتني ) په صورت کي هم موږ ورسره بیعت وکړ او په دې چې له اولوالامر سره جګړه ونه کړو خو دا چې ووینئ ښکاره کفر چې په هغه کې دالله (ج) له خوا څخه دلیل ولرئ .
۴ – د بیعت حکم :
بیعت یو واجب امر دی او په هغه باندې وفا هم واجب ده ، د الله (ج) د قول په دلیل :« وَاَوْفُوأ بِالْعَهْدِ اٍنَّ الّعَهْدَ کَانَ مَسْؤُولاً ، وَ اَوْفُوأ بِعَهْدِاللهِ اٍذَا عَاهِدْتُمْ » ؛ ژباړه : په عهد باندي وفا وکړئ په تحقیق سره د وعدي او تعهد په اړه پوښتل کیږي او د الله (ج) په عهد باندي وفا وکړئ او کله چې مو وعده وکړه . « یَاأیُّهَاالَّذِینَ آمَنُوْا أوفُوأ بِالْعُقُودِ » ؛ ژباړه : اې مؤمنانو په ټولو عقودو او قراردادونو باندې وفا وکړئ . همدارنګه رسول الله (ص) په دې اړه فرمایي : حضرت نافع (رض) وایې : له رسول الله (ص) څخه مي واوریدل چې ویېل یې : « ومن مات ولیس في عنقه بیعة مات میتة جاهلیة » ؛ ژباړه : څوک چې مړ شې او په غاړه کې یې بیعت نه وي د جاهلیت په مرګ مړ شوی دی ، او نور احادیث هم له رسول الله (ص) څخه رانقل شوي چې په بیعت باندي د وفا لزوم بیانوي او څرنګه چې بیعت او په هغه باندي وفا واجبه ده نو نقض یې حرام او د هغه ناقض کوونکی په کبیره ګناه مرتکب کیږي ، الله (ج) فرمایې : « فَمَنْ نَکَث فَاٍنَّمَا یَنْکَث عَلَی نَفْسَهُ وَمَنْ اَوْفی بِمَا عَاهَد عَلَیْهِ الله فَسَیُؤتِیه اَجْراً عَظِیماً»
ژباړه : او چا چې عهد مات کړ له دې څخه پرته چې د خپل ځان په تاوان یې مات کړی بل څه نه دي او چا چې پر هغه عهد چې له الله (ج) سره یې کړی وفا وکړه نو ډیر ژر به هغه ته لوی اجر ورکړي . عهد ماتول له دې وجې کبیره ګناه ده چې د واجبو ترک کول دي او د واجبو ترک کبیره ګناه ده په ځانګړي ډول هغه واجب چې د ملت او امت راتلوونکی په هغه پوري تړل کیږي او څوک چې له بیعت څخه خارجیږي مباح الدم دی چې جنګ او قتال له هغه سره واجب دی ، او د زکوة له مانعینو سره د حضرت ابوبکرصدیق (رض) قتال د امام له اطاعت څخه د خارجیدو په خاطر وو . حضرت محمد (ص) فرمایي : « من خرج عن الجماعة فقد خلع ریقة الاسلام من عنقه » ؛ څوک چې له جماعت څخه خارج شو نو هماغه د اسلام کړۍ یې له خپلي غاړي وایستله .
۵ – د بیعت شکلونه :
د حضرت رسول الله (ص) په وخت کي په لاندي شکلونو سره بیعت ترسره کیده :
۱ – په خبرو او روغبړ سره بیعت : د الله (ج) له رسول (ص) سره ډیری بیعتونه په همدې ډول ترسره شوي دي لکه چې د رضوان بیعت الله (ج) بیانوي : « اٍنَّ الَذِینَ یُبَایِعُوْنَکَ اٍنَّمَا یُبَایِعَوْنَ اللهَ یَدُاللهِ فَوْقَ أیّدِیِهِمْ » ؛ ژباړه : په تحقیق سره هغه چې له تا سره بیعت کوي له دې څخه پرته بل څه نه دي چې له الله (ج) سره بیعت کوي ، د الله(ج) لاس (قدرت ) یې په لاسونو باندي دی.
۲ – له روغبړ څخه پرته یواځي په خبرو سره بیعت : دا ډول بیعت معمولاً له ښځو او ناروغانو سره ترسره کیده ځکه ډیری احادیث پر دې دلالت کوي چې د الله (ج) رسول (ص) ښځو ته لاس نه دی ورکړی او په خبرو سره یې بیعت کړی دی . حضرت عایشه (رض) وایې : « والله مامست یدرسول الله (ص) یدامرأة قط غیر انه یبایعهن بالکلام » ؛ قسم په الله (ج) چې هیڅکله د رسول الله (ص) لاس د کومي ښځي لاس نه دی مُښلی ( یاني لاس یې نه دی ور وړی )  بلکه د هغوی بیعت یې په خبرو او کلام سره اخیستی دی.
۳ – په لیکلو او کتابت سره بیعت : لکه چې نجاشې رسول الله (ص) ته ولیکل : « بسم الله الرحمن الرحیم الي محمدرسول الله وبرکاته من الله الذي لااله الاهوالذي هداني للاسلام اما بعد : فقد بلغني کتابک یارسول الله فیما ذکرت من امر عیسي الي ان قال : وقد بایعتک وبایعت ابن عمک و اصحابه واسلمت علي یدیه الله رب العلمین » ؛ ژباړه : بسم الله الرحمن الرحیم ، د محمد(ص) لپاره چې د الله (ج) استازی ( رالیږونکی ) دی د نجاشي اصحم د ابحر د زوی له خوا سلام په تا باندي اې د الله (ج) پيغمبره او د الله (ج) رحمت او برکت هم پر تاباندي ، د هغه الله (ج) له خوا چې له هغه پرته هیڅ بل په حقه معبود نه شته ، هغه ذات چې زه یې د اسلام په لوري لارښوونه کړم او وروسته له سلامه : ماته مکتوب راورسیده اې د الله (ج) پیغمبره داسي مکتوب چې په هغه کي تا د عیسي یادونه کړې وه ، تر هغه چې ویې ویل : او بیعت مې وکړ له تا سره او بیعت مې وکړ دلته ستا د کاکا له زوی او د هغه له ملګرو سره او ستا د کاکا د زوی په لاس مي په الله (ج) اسلام راووړ  هغه چې د ټولو عالمیانو پروردګار دی .
 
۶ – د بیعت پړاونه : بیعت دوه پړاونه لري :
۱ – د ترشیح پړاو : کله چې امام د عقد اوحل شورا له خوا ټاکل کیږي دا بیعت د ترشیح بیعت دی چې دې شورا په حقیقت کې دا شخص دې ته نوماند کړی دی او دې بیعت ته د تړلو ( تصدیق ) او یا خاصه بیعت هم وایي .
۲ – خلکو ته د وړاندي کیدو پړاو : وروسته له دې کله چې امام خلکو ته خپل خط مش اعلان کړ نو خلک د قبول په څیر له هغه سره بیعت کوي چې دا ډول بیعت  عامه او د طاعت بیعت نومول کیږ ي.
۷ – څوک بیعت اخلي ؟
پرته له شکه امام دی چې بیعت اخلي ، که چیرته یې په پلازمېنه کي بیعت اخیسته نو باید په خپله یې واخلي خو ولایاتو ته هم باید یا په خپله ولاړ شي او یا هم بل څوک د نائب په حیث ولیږي تر څو له خلکو څخه د امام یا امیر لپاره بیعت واخلي . لکه چې رسول الله (ص) دواړه ډوله بیعت اخیستل  ترسره کړي دي ، خو نن ورځ چې الحمدلله د مسلمانانو شمیر ډیر دی یواځي د عقد او حل د خاوندانو ، د شورا د غړيو ، والیانو ، د ټولني د سترو عالمانو او یا متنفذینو مستقیم بیعت کفایت کوي ، ځکه دوی په حقیقت کي د ټولو خلکو نائب توب کوي او همدارنګه دا هم کیدای شي چې د بیعت الفاظ د رایې ورکولو په کارټ کي ځای شي او له دې لاري د عامو خلکو بیعت واخیستل شي . په لنډ ډول باید ووایو چې بیعت د مسلمانانو ځانګړی رمز دی چې په نورو ملتونو کي نه تر سترګو کیږي .
دوهم : د خلیفه یا ولسمشر حقوق : هر وخت چې بیعت ترسره شو نو د معاملې په دواړو خواوو باندي حقوق او واجبات مریب کیږي چې په دواړو خواوو باندي مراعات کول لازم دي . هغه امام چې له هغه سره بیعت شوی دی او د الله (ج) او د خلکو د حقوقو په اداکولو مکلف شوی داسي حقوق ورته ثابتیږي چې رعیت د هغو په اداء کولو باندي مکلف دی د ( تحریرالاحکام في تدبیر اهل الاسلام ) په کتاب کي دا حقوق لس بیان شوي دي :
۱ – په امر او نهي کي په ښکاره او پټه سره طاعت تر هغه چې معصیت او ګناه نه وي.
۲ – په ښکاره او پټه سره هغه ته د نصیحت توجیه .
۳ – په ښکاره او پټه له هغه سره د مرستي او نصرت کوښښ .
۴ – د امام یا خلیفه د مقام او حق درناوی .
۵ – د بې پروايې ( غفلت ) پر مهال د متوجه کول.
۶ – په هغه صورت کې چې د دښمن غلط قصد  ور باندي تصور شي د هغه خبرول .
۷ – د کارکوونکو له کړنو څخه د هغه خبرول یا اطلاع ورکول .
۸ – د هغه د مسؤلیت او د غاړي د بار په پورته کولو کي له هغه سره همکاري
۹ – د ناراضي خلکو بیرته ورته راګرځول .
۱۰ – په قول او فعل سره له هغه څخه دفاع.
دادی د امیر ټول حقوق په یو څه تفصیل سره تر بحث لاندي نیسو:
۱ – اطاعت : د امام اطاعت په رعیت باندي واجب دی دا واجب د اسلامي دولت یو له اساسي ستنیو څخه ګڼل کیږي ځکه همدا اطاعت دی چې امام ته د امامت د دروند بار د پرمخ وړلو وس او توان ورکوي . د امیر د اطاعت واجبیدل د الله (ج) له دي قول څخه ښکاره کیږي : « یَاأیَّهَاالَّذِینَ آمَنُوا أطِیعُوا اللهَ وَ أطِیعُوا الرَّسُوْلَ وَ أوُلِي الأمْرَ مِنْکُمْ » ؛ ژباړه : اې مؤمنانو د الله (ج) او د هغه د پيغمبر (ص) اطاعت وکړئ او د خپلو اولی الامرو. همدارنګه رسول الله (ص) فرمایلي دي : « من اطاعني فقد اطاع الله ومن عصاني فقد عصي الله ومن یطع الامیر فقد اطاعني ومن یعص الامیر فقد عصاني » ؛ ژباړه يې مخکي تیره شوې ده (متفق علیه). بل حدیث چې حضرت انس (رض) روایت کړی رسول الله (ص) فرمایلي دي : « اسمعوا واطیعوا وان استعمل علیکم عبد حبشي کان رأسه زبیبة ماقام فیکم کتاب الله »( رواه البخاري ) ؛ ژباړه : یاني که چیرته حبشي غلام چې سر یې د ممیز په څیر وي تر هغه وخته چې ستاسو په منځ کې د الله (ج) کتاب اقامه کوي سمع او اطاعت يې باید وکړئ او له بلي خوا د ژوند نظام د امام  له شتون څخه پرته (( هغه امام چې باید اطاعت یې وشې )) نه مساعد کیږي ، ګډوډي او انارشیزم د امن ، نظم او استقرار ځای نیسي . حضرت عمر(رض) په دې اړه څومره ښه ویلي دي : « لا اسلام بلا جماعة ولا جماعة بلا امیر ولا امیر بلاطاعة » . له امیر او ز مامدار څخه اطاعت کول نه یواځي دا چې په اسلام کې ورباندي ټینګار کیږي بلکه په نورو وضعي نظامونو کې هم هغه ته ډیره جدي پاملرنه کیږي .خو ددي دواړو په منځ کي توپير دا دی چې په اسلام کې اطاعت د عبادت او ثواب مفهوم لري . ددي په خلاف څرنګه چې د وضعي قوانینو په اطاعت کي الله (ج) ته نژدیوالی او عبادت مطرح نه دی او په مادي او ظاهري منافعو باندي ولاړ وي په هغه صورت کي چې د قانون په سترګو کي خاوري واچوي او یا د ناظرانو او مراقبینو سترګي غافلي کړي د مادي مصالحو پر وړاندي د امیر له اطاعت څخه سرغړونه کوي او کله چې تر قانوني مراقبت لاندي وي نو له امیر څخه اطاعت کوي . نو اطاعت په اسلام کي یوه بېله او متمایزه مانا لري چې په نورو نظامونو کې یې بېلګي نه تر سترګو کیږي .
۲ – نصرت ( مرسته ) : دوهم حق چې امام په رعیت باندي لري مرسته او نصرت کول دي ، دا حق هم خپل ځانګړی اهمیت لري ځکه امام د رعیت له مرستي څخه پرته هیڅ کار هم نه شي پر مخ وړلای . نه د مفاسدو او رذایلو مخه نیولای شي او نه یې هم د امربالمعروف او دعوت په برخه کي هڅه او کوښښ کوم ځای ته رسیږي .همدارنګه د امنیت د تأمین ، د دښمنانو د ترټلو یا ( مخه نیولو ) او د مفسدو عناصرو د له منځه وړلو په لاره کي ضعیف ښکاره کیږي  ، په دې اړه قرآني نصوص او نبوي احادیث روښانه او واضح دلالت لري لکه چې الله (ج) په قران کریم کي فرمایې : « وَتَعَاوَنُوْا عَلَي الْبِرِ وَالتَقْوَی وَلا تَعَاوَنُواْ عَلَی الاِثْمِ وَالْعُدْوَان » ؛ ژباړه : په نیکې او تقوا سره همکاري او معاونت وکړئ او په ګناه او تجاوز سره معاونت مه کوئ . ښکاري چې د مسلمانانو د امیر په مرسته او نصرت کي د اسلام پرمختګ دی  او دا په خپله د تقوا او ښه کار یوه خورا غوره لاره ده .
۳ – نصیحت : د هغو حقوقو له ډلي څخه چې امام یې په رعیت باندي لري یوهم نصیحت دی او په اسلام کې نصیحت د خیر دارادې په مانا ده ځکه په نصیحت کې هم د هغه چا لپاره چې نصیحت ورته کیږي د خیر اراده ده او څوک چې نورو ته نصیحت کوي د خیر اراده لري ، او روښانه خبره ده چې د ټولني خلک ، ملت او اُمت د خپل امیر پر وړاندي د خیر اراده لري ، ځکه د ملت خیر او سرلوړي د امیر په خیر او بریالیتوب پوري اړه لري ، له همدې وجي څوک چې په دي پوه شي چې د هغه دعا قبلیږي نو دا دعا باید د امیر لپاره ځانګړې کړي . د نصیحت په اړه د رسول الله (ص) په حدیث کي چې تمیم بن اوس داري روایت کړی دی – فرمایي : « الدین النصیحة ، قلنا لمن؟ قال: الله ولکتابه ولرسوله وائمة المسلمین و عامتهم »( رواه مسلم ) ؛ ژباړه : پيغمبر (ص) وفرمایل : دین نصیحت دی ( د خیر اراده ) ، ومي ویل : د چا لپاره ؟ ویې فرمایل : د الله (ج) ، د رسول الله (ص) ، د مسلمانانو د امامانو او عامو مسلمانانو لپاره .
۴ – تقدیر او درناوی : د امام بل حق په رعیت او امت باندي تقدیر او درناوی دی یاني رعیت باید امام او زعیم ته د قدر ، درناوي ، اکرام او اعزاز په سترګه وګوري تر څو د خلکو په سترګو کې ویره پیدا کړي او فاسد خلک د هغه له ویري له ناروا کارونو څخه منع وکړي . سربیره پر هغه  د امام ویره او د هغه وزن ، د امت ویره او د هغه وزن ، او د امام سپکاوی د امت سپکاوی دی . له زیاد بن کسیب عدوي څخه روایت دی چې وايې : له حضرت ابوبکر صدیق(رض) سره یوځای د ابن عامر د منبر ته نژدې ناست وو په داسې حال کي چې خطبه یې ورکوله او په بدن باندي یې نازک کالي وو نو ابو بلال وویل : ستاسو د امیر په طرف وګورئ چې د فاسقانو کالي یې اغوستې دي ! ابوبکر وویل : غلی شه ! ما له رسول الله (ص) څخه اوریدلي دي چې ویېل به یې : «  من اهان سلطان الله في الارض اهانه الله » ( رواه الترمذي ) ؛ ژباړه : یاني څوک چې په ځمکه کې د الله (ج) پاچا ته سپکاوي وکړي نو الله (ج) هغه سپکوي . همدارنګه حذیفته بن الیمان (رض) ویلي دي : « مامشي قوم الي سلطان الله في الارض لیذلوه الا اذلهم الله قبل ان یموتوا » ؛ ژباړه : هیچا هم د ځمکي پر مخ د الله (ج) د پاچا پر قصد د ذلیلولو یا سپکولو لپاره حرکت نه دی کړی خو دا چي الله (ج) هغوی وړاندي ددوی له مرګ څخه ذلیله کړي وي . په همدې ترتیب د دین د علماؤ او پيښوایانو ډیر اقوال په دې اړه رانقل شوي دي خو پاتي دي نه وي چې دا درناوی او اکرام د تملق ، چاپلوسي او د مسلمان پاچا یا امیر د درواغو د تصدیق په مانا نه دي بلکه  منظور  یې دادی چې د هغه د حق خبرو او مؤقف ملاتړ  وشي . په مستقیمه لاره د سمیدو په صورت کي ، په نیک نوم سره یادول او عادل امام ته په خطاب کولو کي د ادب او درناوي مراعات کول ، خو په باطل کي د هغه تائیدول ، د هغه پښې ښکلول او د هغه درواغو ته ریښتیا ویل اسلامي شریعت په کلکه سره منع کړي لکه چې حضرت حذیفته (رض) فرمایي : « ایاکم و مواطن الفتن قیل : وماهي؟ قال: ابواب الامراء یدخل احدکم علي الامیر فیصدقه بالکذب ویقول مالیس فیه »؛ ژباړه : یاني خپل ځانونه د فتنو له ځایونو څخه وساتئ ، وویل شول : د فتنې ځایونه کوم دي ؟ ویې فرمایل: که چیرته له ستاسي څخه کوم څوک د امیرانو په  دروازو  ورننوځئ  او د هغه درواغ تصدیق کړئ او په داسي صفتونو سره یې یاد کړئ چې هیڅ په هغه کي شتون ونه لري . همدارنګه حضرت عمر(رض) هغه قاري چې له  سلطان سره یې نوکري ( ملازمت ) کاوه ، غل ورته وویل شول . خو هغه یې تائید نه کړ ځکه کیدای شي د قرانکریم سپکوالي وشي چې دا کار شرعاً ناروا دی .
۵ – د مال حق : په هغه صورت کي چې امیر فقیر واوسي نو څرنګه چې د ملت او ټولني په کارونو باندي مصروف وي د حلال رزق د کسبولو لپاره فرصت نه لري نو د کفایت په اندازه باید له بیت المال څخه ګټه واخلي ځکه هغه هم لکه د نورو خلکو په څیر خوړلو ، څښلو او اغوستلو ته اړتیا لري او له بیت المال څخه د دې اړتیاوو اخیستل شرعاً جواز لري . لکه چې روایت شوی چې : څرنګه چې ابوبکر صدیق(رض) د مسلمینود خلیفه په توګه وټاکل شو نو سبا ته یې لوښی واخیسته او د بازار په لوري روان شو ، حضرت عمر او حضرت ابوعبیده (رض) له هغه سره مخامخ شول او پوښتنه یې ترېنه وکړه : چیرته ځې اې د الله (ج) د رسول (ص) خلیفه ؟  ويې ویل بازار ته . ویې ویل : په داسې حال کي چي د مسلمانانو د کارونو متولي شوی یې نو په بازار کي څه کار لرې ؟ ویې ویل : خپل عیال ته له کومه ځایه ډوډۍ ورکړم؟ هغو دواړو ورته وویل : راځه چې یوڅه درته وټاکو ، نو ورسره ولاړ او هلته یې د ورځي ورته څه مقدار خوراکي توکي او د سر او بدن جامي وټاکلې.
۶ – د امام پر وړاندي د نه خروج ( عدم خروج ) حق : د امام له حقوقو څخه یو دادی چې خلک له شرعي موجباتو پرته د هغه پر وړاندي خروج ونه کړي ځکه د خروج او باغیتوب په صورت کي د ټولني امنیت او استقرار په خطر کي لویږي او په سلګونو نوري فتنې او غمونه رامنځته کوي . رسول الله (ص) فرمایلي دي : «  من رأی من امیره شینأ یکرهه فلیصبر فانه لیس احد یفارق الجماعة شبرأ یموت الامات میتة جاهلیة » ؛ ژباړه : یاني چا چې له امیر څخه داسي څه ولیدل چې خوښ یې نه شول باید صبر وکړي ځکه څوک چې له جماعت څخه یو وجب لري شي او مړ شي نو مرګ یې د جاهلیت مرګ دی . لکه چې ومو ویل : د امام پر وړاندي عدم خروج یو د امام له حقوقو څخه دي خو که چیرته داسي پړاو ته ورسیده چې شرعاً یې خپله ساتنه له لاسه ورکړې وه په هغه صورت کي نه سمع (  نه اوریدل ) ، نه اطاعت او نه هم صبر  شته . الله (ج) د هغو کسانو په اړه چې  په پټو سترګو یې د خپلو امیرانو پیروي کوله داسې فرمایې : « وَقَالُوا رَبَنَا اٍنَّا أطَعْنَا سَادَتُنَا وَکُبَرَاءَنَا فَاضَلُونَا السَّبِیلا ، رَبَّنَا آتِهِمْ ضِعْفَینِ مِنَ الْعَذَابِ وَالْعَنُهُمْ لَعَنَّا کَبِیراً » ؛ ژباړه : او ویې ویل : پروردګاره ! له دې څخه پرته بل څه نه دي چې موږ د خپلو لویانو او مشرانو پیروي وکړه نو موږ یې له سمې ( مستقیمي لاري ) څخه ګمراه کړو ، پروردګاره هغوی ته دوه برابره عذاب ورکړه او په هغوی لعنت ووایه ، ستر لعنت . معلومیږي چې له هغو کسانو څخه پیروي چې انسان د ضلالت او ګمراهي په لوري کشوي نه یواځي ثواب نه دی بلکه د ګمراهي او هلاکت لامل کیږي او الله (ج) داسي اطاعت غندلی او منع کړی دی .
د خلیفه یا ولسمشر وجایب او مسؤولیتونه : د قرآني نصوصو،او رسول الله (ص) دسنتو په مطالعې سره دامام،خلیفه او یا ولسمشر وجایب او مسؤلیتونه په لنډ ډول دادي :
۱ – د دین ساتل : د هغو اصولو پر بنسټ چې سلف اجماع کړي دي باید هیچا ته اجازه ورنکړل شي تر څو د دین له احکامو څخه سرغړونه وکړي او که چیرته شک او شبهه ورته پیدا شوي وه هغه باید حل کړي او که چیرته یې له دین څخه په خروج باندي اصرار کاوه نو د دین احکام ورباندي تطبیق کړئ لکه چې رسول الله (ص) فرمایې : « من بدل دینه فاقتلوه » ؛ چا چې خپل دین ته تغییر ورکړ باید ووژل شي .
۲ – د دین د احکامو نافذول ( تنفیذ) : په هغه صورت کي چې د خلکو په منځ کي مشاجره ، مخاصمه ، دعوه او منازعه رامنځته شي نو د منازعاتو حل د اسلام د صحیح دین د ارشاداتو په واسطه تر سره کیږي تر څو د ټولي ټولني عدل په خپله غیږه کي راواخلي ،ظالم د ظلم کولو جرئت له لاسه ورکړي او مظلوم د ضعف او بیچارګي احساس ونه کړي ، چې دا یاني ( د منازعاتو حل او د عدالت تأمین ) د امام د نایب یاني قاضي له لاري ترسره کیږي .
۳ – د امنیت تأمینول : د امام یا خلیفه یو له اساسي دندو او مکلفیتونو څخه د امنیت تأمینول دي تر څو هر کس وکولای شي خپلو ورځنیو کارونو ته دوام ورکړي او په ډاډه زړه خپل ژوند مخ په وړاندي یوسي چې دا موضوع په ټولنه کي له ‌ډیر اهمیت څخه برخمنه ده . نن ورځ د امنیت ستونزه د نړۍ په سطح  د ټولو ملتونو یوه اساسي ستونزه ده او د امنیت د حل یواځنۍ لاره د اسلامي شریعت د احکامو تطبیقول دي .
۴ – د حدودو تطبیقول : د اسلامي شریعت حدود د خلکو د مال ، ځان او عزت د ساتلو لپاره روا شوې دي مثلاً : د زنا حد د ځان او ناموس د ساتلو لپار ه ، د غلا حد د مال د ساتلو لپاره ، د شرابو حد د خلکو د روغتیا د ساتلو لپاره او د مرتد کیدلو یا له دین څخه د ګرځیدلو ((  ارتداد ))  حد د خلکو د دین د ساتلو لپاره روا شوی دی ، او د قذف حد بیا هم د خلکو د حیثیت او آبرو د ساتلو لپاره روا شوی دی او کله چې دا حدود تطبیق شول د محارمو انتهاک نه رامنځته کیږي او د مسلمینو مال له ضایع کیدو څخه په امن کي کیږي او په عین حال کي د حدودو تطبیق د امنیت له تأمین سره ډیره مرسته کوي او ... نور.
۵ – د مسلمانانو د قلمرو او خاوري ساتل : د مسلمانانو د خاوري ساتل د امام له دندو څخه یوه دنده ده چې باید په هغه کي غفلت ونه کړي او ضعیفوالی ښکاره نه کړي ځکه د اسلام ټول دښمنان په ډیر چل او فریب سره د مسلمانانو خاوري ته متوجه دي نو امام باید دومره چمتووالی ولري چې دښمن دا خوب او خیال له خپل زړه څخه وباسي . لکه چې الله (ج) فرمایي : « وَ اَعِدَّوا لَهُمْ مَا استَطَعْتُمْ مَّن قُوَةٍ وَمِن رَبَاطٍ الْخَیْل تُرْهِبُونَ بِهِ عَدْوَّ اللهِ وَعَدُوَّکُمْ وَآخَرِینَ مِن دُونِهِمْ لاَ تَعْلَمُونَهُمُ الله ُ یَعْلَمُهُمْ » ؛ ژباړه : برابر کړئ ورته اې مسلمانانو هغه څه چې کولای شئ له خپله وس او توان څخه او چمتو کړئ خپل آسونه او وویروئ په هغه سره د الله (ج) او ستاسي دښمنان او له دې پرته نور قومونه هم ، تاسو نه پوهیږئ خو الله (ج) په هغوی باندي پوهیږي .
۶ – د کلمې د لوړولو (( اعلاء کلمة الله ))  لپاره جهاد : جهاد د دعوت د تقویه کولو ستره وسیله ده ځکه همدا جهاد دی چې دعوت تقویه کوي ، لاره خلاصوي او موانع لري کوي تر څو دعوت د عالم اطرافونو او څنډو ته ورسیږي . په دې مانا چې دعوت هدف دی او جهاد یې وسیله ده چې موانع له لاري څخه لري کوي او لاره خلاصوي تر څو دعوت کوونکی په آساني سره وکولای شي خلک د الله (ج) لاري ته راوغواړي او رادعوت یې کړي .
۷ – د زکوة راجمع کول : د الله (ج) د فرمایلو اړوند د زکوة رایوځای کول او توزیع کول : « اٍنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَراءِ وَالْمُسَاکِینِ وَالْعَامِلِین عَلَیّهَا وَالْمُؤلِفَة قُلُوبَهُمْ وَفِي الرِقَابِ وَالْغَارِمِینَ وَفِي سَبِیلِ اللهِ وَ اٍبنِ السَبِیل » ؛ ژباړه : په تحقیق سره چې صدقې یواځې د فقیرانو او مساکینو او متصدیانو لپاره او د هغو کسانو لپاره دي چې باید زړونه یې لاسته راوړو او د الله (ج) په لاره کي مسافر ، د آزادي غوښتونکي ، وړونکي ( برده ګان ) ، قرضداران او پوروړي دي .
۸ – د تنخواګانو ټاکل : د مأمورینو او کارکوونکو لپاره او مستحقینو ته له بیت المال څخه د مرستې بخښل .
۹ – د اهل کسانو مؤظف کول (( د اهل توظیفول )) : څرنګه چې امام په ځانګړي ډول نه شې کولای ټولو کارونو ته رسیدنه وکړي نو باید چې ډیر همکاران ولري تر څو داسي اهل ، مخلص ، باکفایته ، ریښتني او امین کسان خپل همکاران وټاکي چې د کارونو د پرمختګ او د امیر د بریالیتوب لامل شي او که داسي ونه کړي نو د امیر د بې کفایتي او بدنامې لامل به شي . رسول الله (ص) وفرمایل: « چا چې یوکس په یوه ډله باندي وګماره په داسي حال کي چې په هغه ډله کي بل داسي کس پیدا کېده چې الله (ج) په هغه باندي راضي وو نو په حقیقت کي یې له الله (ج) ، پیغمبر (ص) او مؤمنانو سره خیانت کړی دی » . لکه چې وړاندي تیر شوو : « اذ اراد الله بالامیر خیراً جعل له وزیر صدق » ؛ ژباړه : کله چې الله (ج) کوم امیر ته د خیر اراده وکړي نو ریښتنی وزیر ورپه نصیب کوي .
۱۰ –  د امام یا ولسمشر څارنه ( نظارت ) : خلیفه یا امام باید په مستقیم ډول په کارونو او جریانونو باندي څارنه او کنټرول ولري . داسي نه وي چې ټول کارونه یې د نورو په غاړه  وراچولي وي او په خپله په عیاشي باندي مصروف وي ، په ډیره تأسف سره  چې په اسلامي هیوادونو کې د تاریخ په مختلفو دورو کې ځیني په همدې ډول وو ، په همدې اړه رسول الله (ص) فرمايي : « الاکلکم راع وکلکم مسؤول عن رعیته الامیر راع » ؛ ژباړه : خبر اوسۍ چې هر یو له تاسو څخه شپون دی او له تاسو هر یوه څخه ستاسو د رعیت په اړه پوښتل کیږي او امیر هم راعي یا شپون دی .
۱۱ – د محمدي روښانه شریعت په غاړه اخیستل :  په دې مطلب باندي ( صاحب العقد الفرید ) په خپل کتاب کي ټینګار کړی دی چې امام باید په ټولو چارو کې په دوامداره ډول د اسلامي شریعت په احکامو پابند وي او ور سره یوځای وي .
۱۲ – د مسلمینو احوالو ته رسیدنه او پیرزوینه :   یاني امام یا خلیفه باید د خلکو او رعیت له احواله خپل ځان خبر کړي که چیرته یې امکان درلوده نو په خپله دي له خلکو څخه د هغوی د احوال پوښتنه وکړي او که چیرته يې امکان نه درلوده نو د خپلو ، امینو ، نیکو ، ریښتینو کسانو په واسطه دي دا ستر مسؤلیت اداء کړي . لکه چې حضرت عمر(رض) به د شپې د مدینې په کوڅو کې ګرځیده تر څو د خلکو له احوالو څخه خبر شي .
۱۳ – د علم او کلتور  په اړه دوامداره هڅه او کوښښ : یاني امام یا خلیفه باید علم او پوهي ته ځانګړې پاملرنه ولري ، اسلامي ثقافت او کلتور لوړ کړي او دعلمي مرکزونو په جوړولو لاس پوري کړي تر څو ټولنه روښانه او قانونمنده شي .
۱۴ – د ملت لپاره په غوره توګه ژوند برابر کړي .
۱۵ – مکافات او مجازات : یاني امیر باید هغه کسان چې په خپلو کارونو کې ډیر جدیت ښکاره کوي او په غوره توګه یې ترسره کوي وستایې او مکافات ورته ورکړي  او هغه چې خپلي دندي په ریښتنولي او امانت سره نه ترسره کوي او له خپلي دندي څخه غلطه ګټه اخلي هغو ته باید مجازات ورکړي . دا مسأله د رسول الله (ص) د ژوند په اوږدو کې څرګنده او د لیدو وړ ده .
۱۶ -  په خطاء یا غلطې باندي  اعتراف : امام هم انسان دی او امکان لري چې ځینې وختونه غلطي وکړي نو د هغه مسؤلیت دا ډول دی چې باید په خپله خطاء باندي څرګندونه ( اصرار )  ونه کړي بلکه باید اعتراف وکړي . که چیرته عادي شخص خطاء وکړي او څرګندونه یې وکړي معمولاًُ په خپله متضرر کیږي او ضرر به یې هم دومره نه وي او خپل ځان ته یې ورګرځې . خو که چیرته امام خطاء وکړي او په هغه باندي څرګندونه ( اصرار) وکړي ضرر یې ډیر دی او د ملت وضع ګډوډوي . لنډه داچې مسلمان امام باید هڅه وکړي تر څو د دین او دنیا لپار ه بې حده کوښښ وکړي چې په ښه ډول سره خپل ملت هم په دین او هم په دنیا کي لارښوونه ( رهبري) کړي .
د دولت د رئیس عزل که څه هم په اسلام  کي د دولت د ټاکلي وخت لپاره نه ټاکل کیږي بلکه تر هغه وخته چې د کار صلاحیت یې درلوده خپل کار ته دوام ورکوي او دا په دې مانا نه ده چې هر څه وغواړي ، ویې کړي او څوک هغه نه شي عزل کولای بلکه هغه وخت چې د عزل دلایل یې برابر شي نو عزل کیږي . له همدې ځایه اسلامي نظام له غیر اسلامي نظامونو څخه توپیر لري چې دا توپير یې په دریو ټکیو کي کیږي :
۱ – په ډیری نظامونو کې ولسمشر د ټاکلي وخت لپاره ټاکل کیږي او په دې وخت کي که د هر عمل مرتکب شي او هره بدي چې وکړي له خپلي دندي نه لري کیږي ( نه عزل کیږي ) . خو په خاصو مواردو کې چې د ملت له مسایلو سره تړاو ولري د سلب اعتماد موضوع رامنځته کیږي او که چیرته یې په شخصي مسایلو پوري تړاو درلوده نو نه عزل کیږي ، لکه چې کلنټن له نړیوالي بدنامي سره سره بیا هم خپلي دندي ته دوام ورکړ او په اسلام  کي سره له دې چې د ولسمشر میعاد ( وخت ) معلوم نه وي خو که چیرته یې د عزل لاملونه برابر شي نو عزل  کیږي که څه له حکومت څخه یې یوه ورځ تیره شوي وي .
۲ – په نورو نظامونو کې یواځې د نظر وړ شخص یا ولسمشر کاري کفایت او صلاحیت  معیار بلل کیږي نه د دولت د رئیس معنوي شخصیت . او یا په بل عبارت د هغه اخلاق او کرکټر د عزل د کار په پرمخ وړلو او ټاکلو کې هیڅ رول نه لري ، په داسي حال کي چې د اسلام په مقدس دین کي پر کاري کفایت او مادي او فزیکي صلاحیت سربیره بل مهم عنصر د امام معنوي شخصیت دی چې امام یا د دولت رئیس باید له هغه څخه برخمن وي ، مثلاً : که چیرته کلنټن په اسلامي نظام کي رئیس وای په هغه بدنامي سره چې رامنځته شوي ده فوراً عزل کیده .
۳ – په ځینو نظامونو کي امامت په یوه کورنۍ یا یوهء ګوند پوري تړاو لري کولای شي چې له پلار څخه زوی ته او د ګوند له رئیس څخه  معاون ته انتقال شي او په جعلي او تقلب ډول سره ټاکني ترسره کیږي ، د نظر وړ نوماند په چوکۍ باندي کښېنوي او د خپل اختنافي نظام نوم په ډموکراسي بدلوي او هیڅوک هم د خپل غږ د لوړولو جرئت نه لري ، د اسلام په مقدس دین کي یواځي ملت دی چې خپل زعیم ټاکي لکه چې د خلفاء راشدینو په عهد کي دې حق په ملت پوري تړاو درلوده او د اسلامي معیار پر بنسټ به ټاکل کیده ، هیچا هم هغه ته په خپل کور پوري تړاو نه ورکاوه .
اوس چې د ولسمشر دعزل بحث راغی او ولسمشر د اسلام په دین کي د شرایطو پر بنسټ او له ټاکلي لوري ټاکل کیږي نو عزل یې هم باید تر شرایطو لاندي او مشخص لوری ولري ، له همدي وجي د ولسمشر د عزل په اړه په لاندینیو مطالبو باندي بحث کوو :
۱ – د عزل مشروعیت
۲ – د عزل اسباب
۳ – د عزل کوونکي لوری
۴ – د عزل لاري
۵ – د عزل خروج او مجوزات
۱ – د عزل مشروعیت : د عزل مشروعیت د الله (ج) په کتاب او د رسول الله (ص) او سنتو سره ثابت شوی دی ، الله (ج) په قرانکریم کي فرمایلي دی : « وَقَالُوْا رَبَّنَا اٍنَّا أطعْنَا سَادَتَّنَا وَکُبَرَاءنَّا فَأضَلُوْنَا السَّبِیلا رَبَّنَا آتِهِمْ ضِعْفَین مِنَ الْعَذَابِ وَالْعَنُهُمْ لَّعُنَّا کَبیراً »(الاحزاب )؛ ژباړه : او ویې ویل : اې زما پروردګاره! په تحقیق سره فرمان مو واخیسته له خپلو لویانو او مشرانو څخه  نو ګمراه یې کړو موږ له لاري څخه ، اې زموږ پروردګاره ورکړه هغوی ته دوه چنده عذاب او په هغوی باندي لعنت وکړه ، سخت لعنت . په دې  مبارک آیت کي د استدلال وجه دا ده چې کفار د ګمراهي دلیل او د الله (ج) عذاب د خپلو ګمراهه رهبرانو په پټو سترګو پیروي بولي او د عقل او منطق له لحاظه یې باید د هغوی پیروي نه وای کړې یاني هغوی یې عزل کول . او په بل مبارک آیت کي کفار وړاندیز کوي چې که چیرته نړۍ ته بیرته راوګرځي نو له خپلو لویانو څخه به بیزاري اعلان کړي ، دا مبارک آیت دا مفهوم ورکوي چې که چیرته یو څوک عقل او منطق ولري نو باید د خپلو ګمراهه مشرانو له پیروي څخه ډډه وکړي او هغوی عزل کړي . همدارنګه حضرت عبدالله ابن عمر (رض) یو حدیث روایت کوي چې رسول الله (ص) فرمایلي دي : « السمع والطاعة علي المرءالمسلم فیما احب اوکره مالم یؤمر بمعصیة فاذا امر بمعصیة فلاسمع ولاطاعة » ؛ ژباړه :  په رضایت او نه رضایت کي په مسلمانانو باندي اوریدل او پیروي کول واجب دي یاني له هغه څه سره چې مینه لري او یا له هغه بد وړي تر هغه وخته چې امیر په ګناه او معصیت باندي امر نه وي کړی او کله چې یې په ګناه او معصیت باندي امر وکړ نه سمع واجبه ده او نه اطاعت . نو کله چې سمع او اطاعت لري شي  امام ، امام کیدلی نه شي یاني باید عزل شي . او همدارنګه د مبارکو آیاتونو او احادیثو په روښنایې کي د اصحابو فهم داسي وو چې د حضرت عمر (رض) د خط مش د اعلان په وخت کي یوه له هغو څخه وویل چې که چیرته کوږ شوي نو په توره دي سموم اود امام په سمولو کي  د حضرت عمر(رض) خوښیدنه د هغه په جواز باندي دلالت کوي .  معلومه ده چې په اسلام کي که چیرته د عزل اسباب برابر شي نو کولای شو امام یا زمامدار عزل کړو . په همدې څو مثالونو باندي اکتفاء کوو هیله ده چې نور ه ډیره له علمي مراجعو څخه کار واخلئ .
۲ – د عزل اسباب : د امام ، خلیفه او ولسمشر دعزل اسباب اسلامي علماؤ په دوو برخو ویشلي دي :
۱ – د امام په عدالت کي جرح ( لاس او پښې پرېکونه ) .
۲ – په بدن کې نیمګړتیا یا نه رسیدنه : چې دا دواړه د عزل ډیر اسباب احتواء کوي .
۱ – د امام یا خلیفه په عدالت کي جرح: په  عدالت کي د جرح له درکه د عزل اسباب په لاندي ډول ډلبندي شوي دي چې دا دی د نمونې په ډول یې مطالعه کوو:
الف) له اسلام څخه وروسته کفر : یاني مرتد کیدل ، څرنګه چې د اسلام لومړنی او بنسټيز شرط عدالت دی او که چیرته دا شرط په شخص کي شتون ونه لري نو له لومړۍ ورځي یې امامت نه تړل کیږي او که چیرته د کار په جریان کي دا شرط لري کړل شي نو امام عزل کیږي : « وَلَنْ یَجْعَلَ اللهُ لِلْکّافِرینَ عَلی الْمُؤمِنِینَ سَبِیلاً » ؛ ژباړه : هیڅکله هم الله (ج) د کفارو لپاره پر مسلمانانو باندي لاره نه ده ګرځولې ، یاني په مسلمانانو باندي د کفارو تسلط الله (ج) نه قبلوي او نه یې خوښوي .  سربیره پر هغه د مرتد لپاره عزل څه چې حتا تر محاکمې لاندي نیول کیږي او وژل کیږي ، ددې حدیث پر دلیل چې رسول الله (ص) فرمایې : « من بدل دینه فاقتلوه » ، د مرتد د عزل په اړه د علماؤ په منځ کي هیڅ ډول اختلاف شتون نه لري او د ټولو اسلامي علماؤ په منځ کي اتفاقي مسأله ده .
ب) د لمانځه ترک کول او د هغه د ترک کولو په لوري دعوت : که چیرته د لمانځه پرېښوودل قصدي او انکاري وي نو د کافر کیدو لامل کیږي او کله چې د دولت رئیس کافر شو نو عزل کیږي لکه چې په تیر بحث کي روښانه شو ، خو که چیرته له ټمبلي او سُسوتیا څخه وي بیا هم د ځينو علماؤ له نظره کفر دی د پيغمبر (ص) د قول په دلیل : « العهد بیننا وبینهم الصلواة فمن ترکها فقد کفر » ؛ ژباړه : زموږ او د خلکو په منځ کي عهد لمونځ دی او چا چې هغه ترک کړ کافر کیږي . خو د ځینو نورو علماؤ پر وړاندي د لمانځه ترک کول کبیره ګناه ده . په هر صورت د لمانځه پرېښوودل که انکاري وي او که له ټمبلي څخه نظر هغو احادیثو ته چې په دې اړه دقیق دي د امام د عزل لامل کیږي . همدارنګه په یوه مبارک حدیث کي راغلي دي چې  د امیرانو او رئیسانو کارونه په ځینو مواردو کي ستاسي د خوښي وړ او په ځينو مواردو کي ستاسي د خوښي وړ نه وي ، تاسو هغو ته په بده سترګه ګورئ او هغوی تاسو او کله چې یې لمونځ پر ځای کړ نو پر وړاندي یې قیام ( دریدنه ) مه کوئ . له ډیری احادیثو څخه معلومیږي چې له بې لمانځه امیرانو سره مقاتله جایزه ده او وروسته به ووینو چې مقاتله د عزل وروستنۍ وسیله ده .
ج) له هغه څه پرته چې الله (ج) نازل کړي دي حکم کول : یاني کله چې امام یا رئیس له هغه څه څخه پرته چې الله (ج) ناز ل کړي دي حکم وکړي او هغه څه چې الله (ج) ناز ل کړي دي ترک کړي او د ترک حکم په هغه څه چې الله (ج) ناز ل کړي دي هغه که له اسلام څخه د امام د خارجیدو په شکلونو سره وي او که د فاسق کیدو په شکلونو سره وي یاني له اسلام څخه خارج کوونکي نه وي په دواړو صورتونو کي د امام د عزل لاري برابر وي . ځکه په حدیث شریف کي د ترک حکم ( بماانزل الله ) په مطلق ډول پرته له دې چې د هغه له ډولونو او شکلونو سره اړیکي ټینګي کړي د امام د عزل کیدو لامل یې بللي دي : «  عن انس (رض) قال : قال رسول الله (ص) : اسمعوا واطیعوا وان استعمل علیکم عبد حبشي کان رأسه زبیبة ماقام فیکم کتاب الله » ؛ په دې حدیث شریف کي د الله (ج) د کتاب اقامه د اطاعت لامل کیږي او که چیرته اقامه ونه کړي نو عزل کیږي . یاني کله چې په اسلامي هیوادونو کي داسي قانون وضع کړي چې د اسلامي شریعت مخالف وي په هغه صورت کي  له هغه څه پرته چې الله (ج) نازل کړي د حکم تصدیق پیدا کیږي او د امام د عزل لاري چاري برابریږي .
د) فسق او ظلم : عدالت د امامت د تړلو شرط دی خو که چیرته د امامت په جریان کي عدالت له منځه لاړه یاني فسق راپیدا شو نو امام عزل کیږي که نه ؟ په دې اړه له اسلامي علماؤ څخه بیلابیل نظریات رانقل شوي دي . امام قرطبي (رح) ویلي دي چې د امام دعزل کیدو لامل کیږي او دا قول یې د جمهورو علماؤ قول بللی ځکه امامت د حدودو پر ځای کول ، د حقوقو  غوښتل ، د یتیمانو او مجانینو د مالونو ساتل او د رعیت د امورو تدبیر کول دي په داسي حال کي چې فسق ددي دندو مانع ګرځي . قاضي عیاض وایې : چې جمهور فقهاء اهل سنت او متکلمین په دې باور دي چې فسق دعزل لامل نه کیږي او د هغه پر وړاندي خروج هم جواز نه لري بلکه لازمه ده تر څو خلک هغه ته نصیحت وکړي چې د ویني بهیدو او قتل زمینه برابره نه شي ، د انسانانو ویني ونه بهیږي او ګډوډي د امن او سولي ځای ونه نیسي . امام نووي (رح) ویلي دي : « ان الامام لاینعزل بالفسق علي الصحیح » ؛ د مسلمینو خلیفه د فسق له امله نه عزل کیږي په صحیح روایت سره ، هغه دوام ورکوي ... سمه ده چې فسق د تړلو ( تصدیق ) خنډ کیږي خو که چیرته د امامت په جریان کي فاسق شو نو که هغه لري کړو ګډوډي او په زرګونو نوري ستونزي به راپیدا شي ، نو له جنګ او ګډوډي څخه د مخنیوي لپاره باید هغه ومنو او نصیحت ورته وکړو ، دا ډله په هغو احادیثوباندي استدلال کوي چې د صبر ، حوصلي او تحمل په اړه دي . په پایله کې باید داسي برداښت وکړو چې فسق د عزل لامل کیږي خو د ملت  هر وګړي یې باید د عزل  صلاحیت ونه لري  تر هغه چې له ګډوډي او بحران څخه مخنیوی وشي ، بلکه صلاحیت باید د عقد او حل شورا ته وسپارل شي ، هغوی اوضاع وڅیړي او د واقعي تدابیر او پایله وسنجوي ، که چیرته ممکنه وه چې هغه له جنجال ، قتل او انسان وژني پرته له قدرت څخه لري کړي او عزل یې کړي او که چیرته فتنه رامنځته کیده نو باید چې عزل یې نه کړي چې لومړی باید نصیحت ورته وشي وروسته که چیرته اصلاح نه شو اخطار ورته ورکړل شي او بالاخره که چیرته د فسق خطر د ټولني په روان منفي تأثیر درلوده نو مقاتله د عقد او حل په تصمیم کي د ټولو د ضرورت پر بنسټ ده . لنډه داچې د عقداو حل شورا باید په دې اړه فکر وکړي چې نظر فقهي قاعدې ته سپک ضرر یا کم ضرر ( اخف الضررین ) ومني او قبول یې کړي .
۲- په بدن او حواسو کي نیمګړتیا : د عزل هغه اسباب چې نیمګړتیا په  بدن او حواسو کي په دری ډوله ویشل کیږي چې دادی په ترتیب سره یې مطالعې لاندي نیسو :
۱ – په حواسو کي نیمګړتیا
۲ – په غړیو کي نیمګړتیا
۳ – په تصرف کي نیمګړتیا                                                 دادی دری واړه په لنډ ډول تر بحث لاندي نیسو :
۱ – په حواسو کي نیمګړتیا : په حواسو کي نیمګړتیا یا کمښت هم په دری ډوله ویشل کیږي چې د قرانکریم او  رسول الله (ص) د سنتو په روښنایي کي یې تر مطالعې لاندي نیسو :  یو ډول یې د امامت مانع ګرځي ، بل ډول یې د امامت مانع نه ګرځي او دریم ډول یې اختلافي دی چې ځيني علماء وايي د امامت مانع ګرځي او ځینې وایي چې مانع نه ګرځي ، دادی هر یو یې په تفصیل سره تر بحث لاندي نیسو :
الف) هغه نیمګړتیا چې د امامت مانع ګرځي : هغه ډول چې په یوه اتفاق د امامت مانع ګرځي دوه ډوله ده چې عبارت دی له : د عقل زوال او د لیدلو د حس له لاسه ورکول :
اول – د عقل زوال : د عقل زوال هم  په دوه ډوله دی یو ډول عارضي او ژر تیریدونکی دی لکه بې هوښي چې دا ډول زوال نه د امامت یا خلافت د تړلو مانع کیږي او نه هم د هغه د دوام مانع کیږي ، ځکه چې ناروغي عارضي ( څرګنده ) ده ، یو څه به څرګند شي او شخص به روغتیا ومومي – اوله بلي خوا دا نیمګړتیا ملت ته نه ورګرځي . د عقل د زوال بله ناروغي چې لازمي او دایمي وي لکه جنون او لیونتوب ، بیاهم باید ولیدل شي چې آیا د په هوښ راتلو امکان یې شته او که نه ؟ که چیرته یې د په هوښ راتلو امکان نه وو دا ډول زوال د امامت د دوام او تړلو ( تصدیق ) مانع ګرځي ، خو که چیرته ممکنه وه چې کله په هوښ راشي نو بیا ولیدل شي چې کوم حالت یې ډیر دی که چیرته لیونتوب ډیر وو نو هم د امامت د تصدیق مانع ګرځي او هم یې د دوام ، او که چیرته یې هوښیاري ډیره وي بیا هم د تصدیق مانع کیږي ، او که چیرته دا ډول ناروغي د امامت په جریان کي رامنځته شوه نو که چیرته ډیری په هوښ کي وي یوه ډله نظر لري چې د امامت د دوام مانع ګرځي او باید عزل شي چې دا نظر خورا ښه او مناسب دی ځکه چې د مسلمانانو د زعامت موضوع خورا ستر او ستونزمن کار دی چې دا لیونی یا بې هوښه شخص یې د ترسره کولو توان او وس نه لري ، خو ځیني نور بیا داسي نظر لري چې د دوام مانع نه ګرځي او وایې چې څرنګه د امام په نصبولو کي پوره ( کامل ) عقل شرط وو نو په عزل کي یې هم باید د عقل کامله نیمګړتیا شرط وګرځول شي .
دوهم – د لیدلو زوال ( د بینایې زوال ) : نابینایې د امامت د دوام او تصدیق مانع کیږي له دې وجي نه چې ګویا دا شخص ګناهګار دی او خطاء یې کړي ده ، ځکه نابینایې د الله (ج) په واک کي ده نو ددې لپاره چې نابینا شخص د ملت دروند بار تر منزله نه شي رسولای له همدې وجي نابینایې  د قضاء او شهادت مانع ګرځي  نو امامت له قضاء او شهادت څخه په څو مرتبو لوړ دی نو نابینایې په لومړني ډول د امامت مانع ګرځي ، خو که چیرته یې یواځي  د شپې نه لیدل ( یاني شب کوري یې درلوده  ) څرنګه چې یوه څرګنده یا عارضي ستونزه ده درملنه یې ممکنه او د کار د ترسره کولو مانع نه ګرځي نو  نه د امامت د تصدیق ( انعقاد ) مانع ګرځي او نه یې د دوام . که چیرته یې سترګي ضعیفه وي باید ولیدل شي چې که چیرته یې د هغو په واسطه خلک او شیان لیدلای شول نو نه د امامت د تصدیق ( انعقاد) مانع ګرځي او نه یې د دوام ، او که چیرته داسي وي چې لیدل ورباندي کولای شي خو تمیز ( توپیر ) نه شي کولای نو د امامت د تصدیق او دوام مانع ګرځي ځکه د ټولني د امامت او زعامت مسؤولیت خوار ستر او ستونزمن کار دی ، نو اړینه ده څوک چې هغه پر غاړه اخلي د عقل او بینایې له نظره باید پوره وي تر څو وکولای شي خپله دنده او مسؤلیت په ښه ډول مخته یوسي .
ب) هغه نیمګړتیا چې د امامت مانع نه ګرځي : په حواسو کي د نیمګړتیا دوهم ډول چې د امامت مانع نه ګرځي دوه ډوله ده چې یو یې د بوی نه درک کول دي او بل یې د ذایقې یا طعم نه درک کول دي ځکه دا دواړه د امامت د کارونو په پرمخ وړلو باندي کوم منفي تأثیر نه لري .
ج) په حواسو په  وړ نیمګړتیا کې اختلاف :  یو کڼیدل ( کوڼ ) او بل ګونګیدل دي . په دې اړه چې دا ډول نیمګړتیا یا کمښت د امامت یا ولسمشري د تصدیق ( انعقاد ) مانع ګرځي اختلاف شتون لري ، او ددې په اړه چې که چیرته دا ډول عوارض او نیمګړتیاوي د امامت په جریان کي رامنځته شي د اسلامي علماؤ تر منځ اختلاف شتون لري : ځينې په دې باور دي څرنګه چې د امامت د تصدیق ( انعقاد ) مانع ګرځي نو د دوام مانع یې هم ګرځي . خو ځیني بیا وایې چې که چیرته یې څه لیکلای شول نو دوام دي ورکړي او که چیرته یې څه نه شو لیکلای نو عزل دي شي . لومړنی نظر قوي او د ملت مصلحت ته خورانژدې دی .
۲ – په غړیو کې نیمګړتیا : د انسان په غړیو کي نیمګړتیا څلور ډولونه لري چې ځيني یې د امامت د تصدیق او دوام مانع ګرځي او ددې ډول نیمګړتیاوو ځیني نوري یې د امامت د تصدیق او دوام مانع نه ګرځي چي په لاندي ډول بیانیږي :
۱ – هغه نیمګړتیا چې د امامت د تصدیق او دوام په منع کي اثر نه لري  لکه د امام د دواړو غوږونو پریکول ځکه دغوږونوپرېکول د امام د کارونو مانع نه ګرځي او نه یې ښکلا ته کوم ضرر رسوي ، ځکه امکان لري چې دا کس خپل پرې شوي غوږونه پټ کړي چي هیڅوک هم روباندي پوه نه شي چې دا شخص غوږونه لري او که نه ؟ نو پر همدې بنسټ دا ډول نیمګړتیا نه د امامت د تصدیق مانع ګرځي او نه يې د دوام.
۲ – هغه نیمګړتیا چې هم د امامت د تصدیق مانع ګرځي او هم یې د دوام لکه د امام د دواړو لاسونو او پښو پرېکیدل ، ځکه که چیرته د یوه شخص دوه لاسونه او دوه پښې پرې شوي وي نو نه شي کولای چې د ټولني دامامت او زعامت په څیر  خورا ستر مسؤولیت په غاړه واخلي ، او که چیرته د امامت په جریان کي د چا دواړه لاسونه او دواړه پښې پرې شي بیا یې هم د عزل کیدو موجبات برابریږي او شخص عزل کیږي ځکه د دا ډول نیمګړتیا په درلودلو سره شخص نه شي کولای خپله دنده ترسره کړي .
۳ – هغه نیمګړتیا چې په پيل کي د امامت د تصدیق ( انعقاد ) مانع ګرځي  لکه د یوه لاس یا یوې پښې پرېکېدل ، دا چې د امامت د دوام مانع ګرځي که نه ؟ اسلامي علماؤ ډیر نظرونه وړاندي کړي دي . یوه ډله وایي څرنګه چې د انعقاد مانع ګرځي نو د دوام مانع یې هم ګرځي چې باید عزل شي ، بله ډله یې د عزل لامل نه ګڼي ځکه چې د کار مانع نه کیږي ، څرنګه چې د امامت په انعقاد کي کامله بدني روغتیا شرط ده نو په عزل کي یې هم باید کامله نیمګړتیا شتون ولري .
۴ – هغه نیمګړتیا چې د دوام مانع نه ګرځي او یا په پیل کي شتون ولري امامت منعقد کیږي که نه ؟ لکه د پوزي پرېکېدل او یا د یوې سترګي راوتل ، ځینې وایې : هو که چیرته یې په پیل کي شتون درلوده نو امامت تصدیق ( منعقد ) کیږي ځکه دده د کار مانع نه ګرځي خو ځيني نور بیا باور لري چې که چیرته د امام د کم هیبته کیدو او بدقیافه کیدو لامل کیده نو په هغه صورت کي ددې ډول نیمګړتیا سره سره بیا هم امامت نه منعقد کیږي .
۳ -  په تصرف کي نیمګړتیا : په تصرف کي نیمګړتیا هم په دوه ډوله  ده یو یې حجر او بل یې غوسه (قهر) ده . حجر هغه ته وایې چې د امام د همکارانو له ډلي څخه یو شخص یا اشخاص له  هغه  څخه د کارونو ملکیت ( واک ) واخلي او  ظاهراً په ګناه باندي ککړ نه وي او  په ښکاره یې خلک په ستونزو کي نه وي راګیر کړي دا ډول پیښې یې د امامت  د دوام  مانع نه ګرځي او بیا هم باید د واک څیښتن ولیدل شي که چیرته یې د دین د غوښتنو پربنسټ کار کاوه نو جایز او که چیرته د غیردین په لاره روان وو نو په امام لازمه ده تر څو یې په لري کولو کي له خلکو څخه مرسته وغواړي .
او په تصرف کي د نیمګړتیا دوهم ډول قهر دی : لکه دا چې د دښمن په لاس  بند شي او د خلاصیدو وس او توان ونه لري چې دا اسیریدل  ( بندي کیدل ) یې د امامت  د عقد مانع ګرځي . خو که چیرته د امامت په جریان کي بندي شو نو پر ټولو لازمه ده چې د بیعت د غوښتني پر بنسټ د هغه په خلاصولو کي که د جنګ له لاري وي او که د فدیې ورکولو له لاري وي اقدام وکړي ځکه امامت یې پاتي دی . او که چیرته خلکو خپله هڅه وکړه خو امام یې آزاد نه کړای شو او له دې کاره مأیوسه شول بیا هم باید ولیدل شي چې امیر د بغاوت کوونکو په لاس بندي دی او که د مشرکینو په لاس ؟
که چیرته له مشرکینو سره بندي وو نو د عقد او حل شورا باید یو بل څوک وټاکي او که چیرته يې د عهد د ولایت پر اساس څوک معرفي کړ بیا هم باید ولیدل شي چې دا معرفي یې د خلاصیدو له  مأیوسي  وروسته ده . د هغو کسانو په باور چې د عهد ولایت قدرت ته د رسیدو یوه لاره ګڼي نو دا عهد یې باطل دی ځکه هغه په خپله تصرف نه لري نو څه ډول کولای شي چې قدرت بل چا ته وروسپاري ؟ او که چیرته یې دا معرفي د خلاصیدو له مایوسي څخه وړاندي وه  خو عهد یې په قدرت باندي تکیه کوي  ، او که چیرته وروسته په خپله راخلاص شو بیا هم که چیرته د خلاصیدو په اړه له مایوسي وروسته را خلاص شوی وي  امام نه دی خو عهد یې خپل کار ته دوام ورکوي ، او که چیرته د خلاصیدو له مایوسي څخه وړاندي آزاد شوی وو نو په خپل امامت باندي پاتي دی او دا بحث د عهد د ولایت د هغو کسانو په نظر دی چي د عهد ولایت امامت د رسیدو له لارو څخه یوه لاره  ګڼي خو د هغو کسانو په نظر چې د عهد ولایت نوماند کیدل ګڼي باید چې هماغه د ملت د ټاکلو پروسه پیل شي .
که چیرته له بغاوت کوونکو سره بندي وو که چیرته یې د خلاصیدو هیله وه نو په خپل امامت باندي پاتي دی او که یې د خلاصیدو هیله نه وه نو د بغاوت کوونکو حال ته باید وکتل شي ، او که چیرته هغوی خپل ځان ته کوم بل امام نه وو ټاکلی او د بې نظمي او لوټلو په حالت کي وو په دې صورت کي بندي امام په خپل امامت باندي پاتي دی ، بیعت یې لازم دی ، د عقد او حل شورا ورته یائب ټاکي . خو که چیرته بغاوتکوونکو امام تر خپل اسارت لاندي  کړی وو او یا امام په خپله خپل ځان خلع ( عزل ) کړ  او یا وفات شو نو د هغه نائب امام یا امیر نه شي کیدلای ، ځکه نائب موجود شخص ده کله چې امام خلع ( عزل ) شو نو نائب یې هم خلع کیږي او باید چې شورا بل امام وټاکي . که چیرته بغاوتکوونکو بل امام ونیوه او له هغه سره یې بیعت وکړ نو بندي امام له امامت څخه ایستل کیږي ځکه د بغاوت خاوندانو خپل ځان له ټولني څخه بېل کړ او امت هم باید بل امام وټاکي .
۳ – د عزل کوونکي لوری ( د عزل کولو صلاحیت د چا دی ؟ ) : لکه چې د ولسمشر له عزل څخه مو خبري وکړي اوس نو پوښتنه مطرح کیږي چې د هغه صلاحیت څوک لري؟ آیا ټول خلک دا صلاحیت لري چې امام یا د دولت رئیس عزل کړي ؟ او یا هم خاص کسان ؟ معلومه ده که چیرته دا صلاحیت عامو خلکو ته وسپارل شي نو ګډوډي رامنځته کیږي نو پوهه ، عاقل او هوښیار خلک به دا صلاحیت او واک ولري چې اسلامي علماؤ دا کسان د عقد او حل د شورا په نوم نومولي دي. او له بلي خوا څرنګه چې د امام نصبول  د عقد او حل د شورا صلاحیت دی نو عزل یې هم باید د هغوی له صلاحیت څخه وي او دا د خلکو منتخب استازي دي او د خلکو په نائب کیدلو ( نیابت ) باندي عزل کیږي ، دا چې څه ډول باید عزل ترسره شي آیا وړاندیز وشي ؟ آیا فیصدي شرط او که نه ؟ دا ټول هغه موضوعات دي چې باید د عقد او حل شورا قانون یې تنظیم کړي . هغه څه چې مهم دي د عزل شرعي سبب دی چې باید شتون ولري او دا چې څه ډول عزل شي – شکلونه لري او هغه دقانون په واسطه ټاکي .
۴ – د عزل کولو لاري چاري: په هغو هیوادونو کي چې قانون شتون ولري او ټول د هغه ذمه وار وي نو حل لارو ته اړتیا نه شته ځکه معمولاًد عزل کولو مراجع ولسي جرګه او شورا ګاني وي  چې په همدې هیوادونو کي ولسمشر یا زمامدار له قانون څخه سرغړونه نشي کولای مجبوره ده چې د ملت د استازیو فیصلو ته د تسلیمیدو غاړه او تن کیږدي او لیږ به داسي کیږي چې د عزل لپاره یې له لښکر څخه کار واخلي چې په دې صورت کي له جنجال څخه خالي نه وي . په دې هیوادونو کي د اسلام له نظره ډیري لاري شتون لري چې په لنډ ډول یې تر څیړني لاندي نیسو :
۱ – که چیرته امام د دې ستر امر له ترسره کولو څخه عاجز پاتي شي نو باید په خپله د خپل نفس د عزل کولو اقدام وکړي لکه چې معاویه بن یزید بن معاویه څرنګه چې نور یې خورا مهم ولیدل نو په خپله یې صرفنظر وکړ او ځای یې عزل کړ چې په تاریخ کي په زرین خط ثبت شوي دي .او لکه چې حضرت حسن (رض) له امامت څخه د تېریدو په اړه یې د عراق خلکو عزت او درناوی  ( اجلال او اکرام ) وکړ رسول الله (ص) یې په اړه وفرمایل : « ان ابني سید ولعل الله ان یصلح به بین فئتین من المسلمین »؛ ژباړه : په تحقیق سره زوی مي لوی دی او کیدای شي الله (ج) د هغه په واسطه د دوو ډلو په منځ کي سوله راولي.
که چیرته امام له مسؤلیت څخه د خلاصیدو لپاره له کوم شرعي دلیل څخه پرته خپل ځان عزل کړي اسلامي علماء ډير نظریات لري :
الف) عزل واقع کیږي ځکه چې د امامت په قبول او دوام کي موافقه شرط ده او هغه نور د خلکو وکیل دی او وکیل کولای شي خپل ځان عزل کړي او یا وکالت د رجوع کوونکي ( مؤکل ) له اجازې پرته فسخ کړي .
ب) عزل نه واقع کیږي لکه چې حضرت ابوبکرصدیق(رض) له اصحابو څخه غوښتنه وکړه ترڅو هغه د خلافت له منصب څخه لري کړي ( اقیلوني اقیلوني ) ، په ځواب کي یې وویل : ( والله لانقیلک ولانستقیلک رضیک رسول الله (ص) لدیننا افلا نرضیک لدنیانا ) ؛ ژباړه : په الله (ج) قسم چې تا نه لري کوم او نه ستا د لري کیدو غوښتونکی یم ، پیغمبر (ص) ته زموږ د دین د کارونو لپاره لازم ګڼلی او خوښ کړی یې ( اشاره يې د رسول الله «ص» د ناروغي پر مهال په لمانځه کي مخته کیدو ته ده ) او آیا موږ تا د خپلو دنیوي کارونو لپاره لازم ونه ګڼو او خوښ دي نه کړو ؟
که چیرته یې د مسلمینو له موافقې پرته د نفس عزل قبلیدلای ځکه حضرت ابوبکر صدیق (رض) دخپل عزل کیدلو وړاندیز وکړ معلومیږي چې په خپله نه شي کولای خپل ځان عزل کړي او عزل له خپله ځانه بېلابېلي لاري لري چې د عزل خورا آسانه لاره د خپل ځان په واسطه د نفس عزل کول دي  . او که چیرته یې په خپله خپل ځان عزل نه کړ باید د شورا غړي هغه ته توصیه ، تنبیه او اخطار ورکړي تر څو اصلاح شي او که چیرته یې نه قبلولای او د اصلاح وړتیا یې نه درلودای لاندنۍ مرتبې باید په پام کي ونیول شي .
۱ – د عقد او حل شورا تصمیم نیسي البته د یادوني وړ ده چې دا شورا باید ډیر په احتیاط سره تصمیم ونیسي تر څو د ګډوډي لامل نه شي ځکه په ډیری هیوادونو کي قانون سلو په سلو کي حاکم نه وي امکان لري د دولت رئیس د فوځ او لښکر له برخي څخه کار واخلي او شورا منحل اعلان کړي لکه چي په ډیری هیوادونو کي عملاً داسي کیږي .
۲ – د توري  ( شمشیر)کښل : د عزل خورا خطرناکه لاره د توري کښل یا مقاتله ده . خو اسلامي علماء په دې اړه واحد نظر نه لري ، معتزله ، خوارج ، مرجیه او ځیني اهل سنت په دې باور دي چې که چیرته امام خپل ځان عزل نه کړي باید چې د توري په زور عزل شي  ، خو جمهور اهل سنت په دې باور دي چې د لري کولو او او پاتي کیدلو تر منځ یې باید موازنه وسنجول شي او د اخف الضررین ( د ضرر کموالی ) په واسطه عمل وکړي . البته اختلاف په هغه صورت کي دی چې د عزل سبب کفر نه وي که چیرته کفر وي نو په توره په سره لري کولو کي هیڅوک هم اختلاف نه لري او ټول ټینګار کوي چې کافر امام په هر صورت چې ممکنه وي باید لري کړل شي .
۳ – ملکي ګناه ( مدني عصیان ) : که چیرته د عقداو حل شورا دا سمه وګڼله چې که توره وکښله شي فتنه رامنځته کیږي ،د عقد او حل شورا خلک مدني عصیان ته رادعوت کوي یاني کله چې تنبیه او اخطار ګټور واقع نه شو نو ملت باید له هغه سره مقاطعه اعلان کړي او د دندي له ترسره کولو څخه لاس واخلي ، نو امام ګوري چې خلک له هغه ناراضي دي او مقاطعه یې کړې ده مجبوره کیږي چې د ملت فیصلې ته تسلیم شي ، یا به خپل ځان اصلاح کړي او یا به ګوښه شي . طبیعي خبره ده چې ملت له ګوښه کیدو پرته په بل څه نه قانع کیږي ، هغه څه چې د یادولو وړ دي ، دا دي چې نورو په ضعیفه نظامونو سره د خپل ځان لپاره قانون جوړ کړی او تریوې اندازې یې خپل ځانونه ورته تسلیم کړي دي چې له قوانینو څخه د سرغړوني تصور په ځانګړي ډول کله چې پارلمان فیصله وکړي هیڅوک هم سر نه شي پورته کولای . خو موږ مسلمانان چې د الله (ج) کتاب له موږ سره دی او د رسول الله (ص) ارشادات له موږ سره دي تر اوسه مو ونه کړای شول چې قانون دخپلي ټولني روح جوړ کړو البته دا نیمګړتیا په موږ کي ده د اسلام  په مقدس دین کي نه ده . له هغه څه څخه چې یادونه مو وکړه معلومیږي چې د امام یا خلیفه د عزل لاري معلومي دي باید په هغه باندي عمل وشي او د علماؤ نظریات چې د توري په نه کارولو یې قول کړی دی له فتنې څخه د مخنیوي لپاره که څه هم نیک وي خو بیا هم د تشویش ، فساق ته درسیدو لپاره دقدرت زیاتیدو لامل کیږي نو هیڅ ډول د فکرکولو مصلحت ته اړتیا نه شته ، باید له خپل لاس ، ژبي او قوت څخه د دین په ګټه کار واخلي ، رسول الله (ص) فرمایلي : « اذارأیتم امتي تهاب الظالم ان تقول له انک ظالم فقد تودع منهم »؛ ژباړه : که چیرته مو زما امت ولیده چې په ظلم سره یې نه شو ویلای یاني چې ته ظالم یې په حقیقت کي له دي امت سره وداع ترسره شوې ده ، په حدیث شریف کي راغلي : « ومن رأی منکم منکراً فلیغیره بیده ... » ؛ که چیرته موږ ظالم ته څه ونه وایو نو له دې لاسونو او پښو څخه به د اسلام په ګټه څه وخت او چیرته کار اخلو؟
۵ – د عزل خروج او مجوزات : که څه هم پر اوضاع باندي د خروج اطلاق په شرعي عرف کي یو له بل سره مختلف او د مختلفو احکامو درلودونکي دي کله کله له هغه څخه مقصد د زمامدار په امامت باندي نه اعتراف ، کله هم له پیروي څخه مخنیوی او د امام مرسته  او کله هم له امام سره مقاتله وي خو دا وروستنۍ مانا او مفهوم د فقهاوو په بحثونوکي ډیری د خروج تر عنوان لاندي مطرح کیږي . د امام او هغو کسانو چې خروج کوي د احوالو او اوضاع د توپیر په پام کي نیولو سره د خروج احکام هم یو له بل سره توپیر پیدا کوي ، په دې مانا چې کله کله خروج جایز ، کله واجب او کله هم خروج حرام وي ، نو پر همدې بنسټ لازمه بولو چې په دې موضوع باندي یو څه په تفصیل سره بحث وکړو :
۱ – خروج کوونکي : خروج کوونکي علماؤ په څلورو ډلو ویشلي دي :
الف ) خوارج : خوراج له هغه معروف مذهب څخه عبارت دي چې د تحکیم په ورځ  د حضرت علي (رض) په ضد راووتل او وروسته له هغه یې د خپل ځان لپاره ځانګړي اعتقادي اصول وضع کړل چې له هغو څخه یې یو هم د جمل دحاکیمانو ،  اصحابو او حضرت علي (رض) تهدیدول یا مجازات کول ( تکفیرول )وو  او د کبیره ګناه مرتکبان به یې هم  مجازات  کول ( تکفیرول ) . د خوارجو په اړه له حضرت محمد(ص) څخه حضرت علي (رض) ښکاره نص روایت کوي چې پیغمبر(ص) به فرمایل : « سیخرج قوم في آخر الزمان حداث الاسنان ، سفهاء الاحلام یقولون من قول خیر البریة ، لا یجاوز ایمانهم حناجرهم یمرقون من الدین کما یمرق السهم من الرمیة فاینما لقیتموهم قاتلوهم فان في قتلهم اجرا لمن قتلهم یوم القیامة » ( متفق علیه ) ؛ ژباړه : ژر ده چې په آخره زمانه کې داسي قوم راووځي چې غاښونه یې نهه ( یاني عمرونه به یې کم وي ) ، عقلونه به یې نارسیدلي او د پیغمبر له قوله به یادوي ، ایمان یې له ستوني څخه ښکته نه ځي، له دین څخه داسي خطاء کیږي لکه چې غشي له لیندۍ څخه خطاء شي ، نو په هر ځای کي چې له هغوی سره مخامخ شوئ هغوی ووژنئ ځکه په قتل کي یې د هغه چا لپاره چې هغه یې وژلی دی د قیامت په ورځ اجر او ثواب دی .
ب) محاربین  ( جنګیالي ) : محاربین له هغو لاروهونکو څخه عبارت دي چې د ځمکي پر مخ فساد کوي چې د هغوی دخروج په صورت کي پر امام باندي لازمه ده چې هغوی ونیسي او هغه حد چې په قرانکریم او نبوي سنتو کي ذکر دی ورباندي تطبیق کړي لکه چې الله (ج) په قرانکریم کي فرمایې :  « اِنَّمَا جَزَاءَ الَّذِینَ یُحَارِبُوْنَ اللهَ وَ رَسُوْلَهُ وَیَسْعَوْنَ فِي الأَرْضِ فَسَادًا أن یُقَتَّلُواْ أوْ یُصَلَّبُواْ أوْ تُقَطَّعَ أیْدِیِهِمْ وَ أرْجُلُهُمْ مَّنْ خِلافٍ أوْ یُنفَواْ مِنَ الأرْض ذَلِکَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنیَا وَلَهُمْ فِي الآخِرَة ِ عَذَابٌ عَظِیمٌ » ؛ ژباړه : هغه کسان چې له الله (ج) او رسول (ص) سره په جنګ کي دي او هڅه کوي په ځمکه کي فساد وکړي له دې څخه پرته چې ووژل شي او په دار وځړول شي او لاسونه او پښې یې برخلاف پرې شي  او یا له ځمکي څخه وشړل شي – بل څه نه شته ، دا ورته په دنیا کي رسوایي او په آخرت کي ورته لوی عذاب دی . هغه استنباط چې فقهاوو له دي څخه کړی دا دی چې دا حدود باید امام ورباندي جاري کړي . لکه چې رسول الله (ص ) د عرنیینو پر وړاندي اقدام وکړ ، که چیرته امام له خپلو ټولو امکاناتو سره ورته عاجز شو نو په رعیت باندي لازمه ده چې له امام سره یې په ځپلو او شړلو کي همکاري وکړي .
ج) بغاوت کوونکي : دا هغه کسان دي چې د عادل پاچا پر وړاندي قدرت ته د رسیدو لپاره خروج کوي  او خپلو ځانونو ته د تأویل ( روښانولو) خاوندان هم وایي  او همدارنګه څوک چې انتقام یا د ژبني ، قومي ، قبیلوي تعصبونو او یا نورو مادي هدفونو لپاره د برحقه امام پر وړاندي قیام کوي په همدې قطار کي شمیرل کیږي ، دهغوی په اړه د شریعت حُکم دا دی چې په لومړي قدم کي باید د هغوی او امام تر منځ اصلاح رامنځته شي  که چیرته یې په حق کي ظلم شوی وو باید چې مرفوع شي او که چیرته یې کومه په حق غوښتنه درلوده نو په اړه یې باید غور وشي او حقوق یې پر ځای شي ، که چیرته بیا هم اصلاح ته نه حاضریدل نو پر مسلمانانو لازمه ده چې پر وړاندي یې وجنګیږي تر څو بیرته د الله (ج) حکم ته راوګرځي او تسلیم شي لکه چې الله(ج) فرمایي : « وَاِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤمِنِینَ اقّتَتَلُوْا فَاصْلِحُوا بَیّنَهُمَا فَاٍن بَغَتْ اِحْدَاهُمَا عَلَّی الاُخْرَی فَقَاتِلُوا الَّتِي تُبْغِي حَتَّی تَفِي ءَ اِلّی أمْرِالله ِ » ؛ ژباړه : که چیرته د مؤمنانو دوو طائفو په خپلوکي جنګ کاوه نو دهغوی په منځ کي سوله وکړئ ، که چیرته یوه پر بل باندي بغاوت وکړ نو له هغه چا سره وجنګیږئ چې بغاوت یې کړی وي تر څو چې د الله (ج) حکم ته تسلیم شي او یا بیرته راوګرځي .  همدارنګه پیغمبر (ص) فرمایلي دي : « ومن اتاکم و امرکم جمیع علی رجل واحد یریدان یشق عصلکم اویفرق جماعتکم فاقتلوه »( رواه مسلم) ؛ ژباړه : که چیرته یو څوک راغی په داسي حال کي چې ستاسې اتفاق په یوه شخص راغلی وو او ويې غوښتل ستاسو په منځ کي بیلوالی راولي او یا ستاسې جماعت متفرقه کړي نو هغه ووژنئ . د یادوني وړ ده چې ددې دریو ډولو د احکامو تشریح د فقي په کتابونو کي په تفصیل سره شوې ده خو موږ ورته په لنډه اشاره سره  اکتفاء کوو.
د) د حق خاوندان  ( اهل حق ) : بله ډله د حق خاوندان یا عادل کسان دي چې د ظالم امام پر وړاندي قیام کوي . ابن حجر عسقلاني یې په تعریف کي وایې : « قسم خرجوا عضباً للدین من اجل جورالولاة ترک عملهم بالسنة النبویة فهولاء هم اهل حق و منهم الحسین بن علي واهل المدینه في الحرة والقراء الذین خرجوا علي الحجاج »؛ ژباړه : او قسم هغوی هغه دي چې ددین له وجي په غوسه شوي او د زمامدارانو د ظلم  او د عمل د ترک کیدو په نسبت یې د نبوي سنتو لپاره خروج کاوه نو هغو د حق خاوندان دي چې د هغو له ډلي حسین ابن علي (رض) او په حره او قرائي کي د مدیني اهل  دي چې د حجاجو پر وړاندي یې قیام وکړ ، چې ددې ډلي پر وړاندي جنګ جواز نه لري  ابن حجر هم په دې اړه وايې : « اما من خرج من طاعة امام جایر اراد الغلبة علي ماله اونفسه اواهله فهو معذور ولایحل قتاله وله ان یدفع عن نفسه وماله بقدر طاقته » ؛ ژباړه : خو هغه څوک چې د ظالم پاچا له اطاعت څخه خارج شي هغه امام چې د هغه پر مال ، نفس او اهل باندي یې تجاوز کاوه نو هغه ( خروج کوونکی) معذور ( عذر لرونکی )  دی او د هغه پر وړاندي جنګ جواز نه لري  او هغه حق لري چې د خپل وس تر اندازې له خپل مال ، اهل او نفس څخه دفاع وکړي . لنډه داچې : که چیرته امام ظالم وو او عادل یې پر وړاندي قیام وکړ د هغه عادل مقاتله جواز نه لري ، خو که چیرته امام عادل وو او عادل یې پر وړاندي قیام وکړ او یا دا چې ظالم وو او ظالم يې پر وړاندي قیام وکړ په داسي حالاتو کي ځینو علماؤ نظر ورکړی چې : دا قتال فتنه ده او له هغه څخه باید ځانونه وساتو ، خو هغه څه چې له عمومو وارده نصوصو څخه ښکاري دادي چې : د عادل امام دفاع په هغه صورت کي چې پر وړاندي یې قیام وشي او په معصیت باندي امر ونه کړي د بیعت د محتوایاتو پر بنسټ یې په رعیت باندي دفاع لازمه ده . هغه څه چې خروج کوونکي په اړه وویل شول په حق دي او که چیرته خروج کوونکي د کفر او ارتداد خاوندان وو په دې صورت کي که امام هر څه وي عادل ، ظالم او یا فاجر په رعیت باندي واجب ده چې د امام تر څنګ ودریږي او له هغه څخه دفاع وکړي .
۲ – هغه کسان چې خروج یې پر وړاندي ترسره کیږي : د هغو کسانو وضع چې خروج یې پر وړاندي ترسره کيږي له دریو حالتونو څخه بهر نه ده : یا عادل او منصف وي ، یا کافر او محرم او یا دا چې ددې دواړو په منځ کي ځای لري چې هغوی ته ظلمه او فسقه وايې ؛ دا دریم ډول په خپل وار په دوو ډولو ویشل کیږي : چې یا به یې ظلم او فسق په خپله په دوی پوري تړاو لري او یا دا چې ظلم او فسق به یې په مال ، دین او آبرو یې نورو ته انتقال ( سرایت ) کوي . چې ددې هر یو یې خپل ځانګړي احکام لري چې لاندي په لنډ ډول شرح کیږي .
الف ) عادل او منصف امام : د علماؤ په اتفاق د دا ډول امام پر وړاندي خروج کول حرام او ناروا دي ځکه چې د عادل امام پر وړاندي د خروج کولو د حرمت په اړه ډیر آیاتونه او احادیث شتون لري او د عهد په ترسره کولو باندي ټینګار کوي او د باغیانو پر وړاندي د امام پر حمایت او ملاتړ باندي ټينګار کوي . کله چې عادل امام وایو نو مقصد مو د امام عصمت نه دی ځکه عصمت یواځي د پیغمبرانو خاصیت دی بلکه له هغه څخه مقصد داسي امام دی چې حکم یې د الله (ج) په کتاب او د رسول الله (ص) پر سنتو باندي استورا او ولاړ وي ، او مستحقینو د حق په رسولو کي حرص ولري ، خو څرنګه چې امام هم بشر دی که چیرته کومه غلطې ترېنه وشي نو د عدالت له دایرې څخه نه وځي په ځانګړي ډول کله چې خپلي خطاء او غلطې ته متوجه شي او هغه جبیره کړي .
ب) کافر او مرتد امام : ددې امام پر وړاندي د امت د علماؤ په اتفاق سره خروج کول واجب دي او د امکان په صورت کي په توره سره مقاتله هم لازمه ده او یا له کومي بلي لاري هغه لري کړل شي ( برطرف شي ) او له دندي څخه یې غاړه سپکه شي . حافظ بن حجر (رض) وایې : «  اذا وقع من السلطان الکفر الصریح فلا تجوز طاعته ، بل تجب مجاهدته لمن قدر علیها وان لاتنازع الامر اهله الاأن ترو اکفراً بواحاً عندکم من الله فیه برهان »؛ ژباړه : که له سلطان څخه ښکاره کفر واقع شي اطاعت یې جایز نه دی بلکه مقابله ورسره واجب کیږي د هغه چا لپاره چې قدرت یې لري ، او که په کار کي له اهل سره منازعه ونه کړي خو دا چې ښکاره او بواح کفر وویني چې پر وړاندي یې له الله (ج) څخه د هغه خلاصون شتون ولري . پورتنی مطلب امام شوکاني هم د ( نیل الاوطار ) په کتاب کي ذکر کړی دی .
ج) فاسق او جابر امام : ددې په اړه چې فسق او ظلم د عزل لامل کیږي که نه د علماؤ تر  منځ اختلاف شتون لري په دې ځای کي هم هغه کسان چې د دې پلویان وو چې فسق او ظلم د عزل لامل کیږي وایې چې:  خروج یې پر وړاندي جایز دی ، او هغه کسان چې فسق او ظلم د عزل لامل نه ګڼي نو پر وړاندي یې خروج هم جایز نه بولي . دا اختلاف ډیر لاملونه لري چې له حدیثو څخه په فهم او برداښت کي اختلاف ، د عدل زمانې ته نژدیوالی یا له هغې څخه لريوالی ، د نیکانو عصر او د فتنې عصر ... او نور دي .
الف ) هغه کسان چې د فاسقو او ظالمو امامانو پر وړاندي خروج جایز نه ګڼي وايې چې : تر هغه حده چې ښکاره کفر ، د لمانځه ترک او د هغه نه کولو یا ترک کولو ته دعوت او له ( ماانزل الله ) څخه پرته ته حکم نه وي رسیدلی خروج یې پر وړاندي جواز نه لري او د اهل سنت ډیری یې په دې باور ( عقیده ) دي ، دې علماؤ د علي او معاویه په منځ کي انزوا اختیار کړې وه لکه سعد بن ابي وقاص ، اسامه بن زید او ابن عمر او ... نورو . دوی ډیر دلایل لري چې له ډلي یې همدا ذکر کوو: « ان لاننازع الامر اهله وعلي ان نقول الحق اینما کنا لانخاف في الله لومة لایم » ؛ ژباړه : او دا چې له اولوالامر سره شخړه ( نزاع ) ونه کړو ، او دا چې په هر ځای کي واوسو حق ووایو ، او د الله (ج) په لاره کي د ملامت کوونکي له ترټلو څخه ونه ویریږو . لکه چې ویل کیږي د عباده بن صامت پر وړاندي راغلو او وموغوښتل چې تر څو ګټور حدیث راته بیان کړي ، او ویې ویل چې له امیر سره شخړه ونه کړو خو دا چې ښکاره کفر ووینو . او په بل حدیث کي بار بار راغلي دي چې تر هغه وخته پوري چې یې لمونځ پر ځای کاوه نو پر وړاندي یې قیام مه کوئ او له تاریخي پلوه هم خروج د جنګ او شخړي لامل شوی دی او هیڅ ډول مثبته پایله ترېنه لاسته نه ده راغلې نو پر همدې بنسټ تر هغه چې فسق ښکاره کفر ، د لمانځه ترک او له ( ماانزل الله ) څخه پرته  ته حکم نه وي رسیدلی باید د دا ډول امام پر وړاندي خروج ترسره نه شي .
ب ) هغه کسان چې خروج جایز بلکه واجب ګڼي : ابن حزم وایې ډیری اهل سنت حتی حضرت علي ، حضرت عایشه ، ابن زبیر ، طلحه ، حسن بصري ، شعبي ، امام ابوحنیفه او امام شافعي ( رحمت الله علیهم اجمعین ) په دې عقیده وو چې د جایر او فاسق امام پر وړاندي خروج جایز څه بلکه واجب دی ، حتی په خپله ابن حزم یو قدم پورته ایښی هغه احادیث چې په نه خروج ( عدم خروج ) باندي دلالت کوي منسوخ یې ګڼې . دا ډله هم ډیر دلایل لري ، له الجویني څخه نقل شوي چې : که چیرته والي ظلم وکړي او ظلم یې ښکاره شي او له خپلو کړنو څخه ونه ګرځي د عقد او حل  شورا حق لري  چې د هغه د دفع لپاره رایو ځای شي او هغه عزل کړي او بل امام وټاکي که څه هم له سلاح څخه په کار اخیستلو سره وي . په قرانکریم کي راغلي : « فَقَاتِلُوْا الْتِي تَبْغِي حَتَّی تَفِيءَ اٍلَّی أمْرالله ِ»؛
ژباړه : نو شخړه وکړئ له هغي ډلي سره چې ظلم کوي تر څو د الله (ج) حکم ته رجوع وکړي . د لازیاتو معلوماتو لپاره په دې کتاب او درسونو پورې اړوندو کتابونو او مطالبو ته باید مراجعه وشي . اصحابو (( دا نظریه د سلفو په افعالو د نصوصو په استدلال سربیره ))  هم استدلال کړی دی چې د هغو له ډلي څخه یې دادي :
۱ –  په (۶۱) هجري قمري کال کي د یزید بن معاویه پر وړاندي د حضرت حسین (رض) خروج .
۲ – په (۶۳) هجري  قمري کال کي د یزید بن معاویه پر وړاندي د مدیني د خلکو خروج .
۳ – د یزید له وفات څخه وروسته د یزیدیانو پر وړاندي د عبدالله بن زبیر (رض) خروج .
۴ – په (۸۱) هجري قمري کال کي د ظالم حجاج او عبدالملک بن مروان پر وړاندي د اشعث خروج ... او د ظالمو امامانو پر وړاندي نور خروجونه .
د پیغمبر (ص) جلیل القدره اصحاب په کتاب الله او د رسول الله (ص) په سنتو باندي ښه پوهیدل خو بیا به یې هم خروج کاوه او که چیرته له ظالم سره سمع اوطاعت سم وای نو بیا یې ولي خروج کاوه . البته دا اختلاف د حق  او ریښتني نظر د پیدا کولو لپاره د ډیري هڅي پر بنسټ دی ، له هغه پرته دواړه خواوي له دې اقوالو څخه د خیر نیت لري ، هغه کسان چې د خروج پلويان نه دي دامن او سوکالي پلویان دي او وایې : که چیرته خروج ترسره شي اخلال کوونکي ګټه اخلي او په ټولنه کي ګډوډي رامنځته او حاکمه کیږي او هغه چې خروج ته یې نظر ورکړی او واجب یې ګڼي هغوی د اسلامي ملت او امت درد په خپل سر لري او د دې په فکر دي چې که چیرته ظالم امام په خپل ځای پاتي شي نو ملت به د سقوط او زوال د کندي په لوري رهبري کړي نو ځکه باید ژر تر ژره عزل شي . په هغو نصوصو کي چې دواړو خواوو ذکر کړي تعارض نه شته ځکه په ډیری نصوصو کي احوال او اوضاع په پام کي نیول شوي دي . اوس نو باید د عقد او حل شورا تصمیم ونیسي ځکه هم په نصوصو او هم په اوضاع او احوالو پوره خبر دي او هم د ملت استازي دي که چیرته اړتیا پیدا شوه نو له ملت څخه دي مرسته وغواړي او یا نوري لاري ولټوي تر څو هم ملت خلاصون پیدا کړي او هم ګډوډي حاکمه او رامنځته نه شي . د عقد او حل شورا یو له خورامهمو دندو څخه همدا د امام یا زمامدار عزل او نصبول دي . په دې کي شک نه شته چې د شورا اهل د شرع او دین اهل دي لکه چي د الله (ج) رسول (ص) فرمایلي دي : « زما امت په ګمراهي سره نه راجمع کیږي » ، سربیره پر هغه الله (ج) فرمایلي دي : « وَاَمْرُهُمْ شُوْری بَینَهُمْ » . لنډه دا چې د احوالو ، اوضاع او شرایطو په پام کي نیولوسره دا ټول اختلافات د عقد او حل د شورا په غاړه ایښوودل کیږي او هغوي تصمیم نیسي ، لکه چې د غاښونو ډاکټر پوهیږي تر څو څه ډول دوا ورکړي ، څه ډول یې پیچکاري کړي ، څه ډول یې ډک کړي او غاښ څه ډول وکاږي ، یاني د غاښونو ډاکټر کولای شي دا کارونه ترسره کړي هر هغه څه چې ورته سم ښکاري ترسره کوي یې . او څرنګه چې د عقداو حل اهل شورا ده نو باید په شورا باندي په تفصیل سره بحث او خبري وکړو .
دوهم بحث شوری شورا د اسلام د سیاسي نظام یو بنسټیز اصل او د اسلام د سیاسي نظام یو رکن دی چې په شورا کي به موږ په لاندینیو مطالبو باندي بحث وکړو :
۱ – د شورا تعریف
۲ – د شورا اهمیت
۳ – د شورا حکم
۴ – د شورا پایله ( چې آیا  ملزم دی که معلم )
۵ – د شورا موضوعات
۶ – د شورا کیفیت او څرنګوالی
۷ – د شورا اهل کسان څوک دي او څه ډول ټاکل کیږي ؟
۸ -  د شورا صلاحیتونه یا اختصاصات
۹ – هغه سلاوي ( مشورې یا مصالح ) چې په شورا پوري تړاو لري .
۱ – د شورا تعریف : شورا له شور څخه اخیستل شوې او شور د په لغت کي د موم له قالبو څخه د عسل کښلو ، تصفیه کولو ، د حیوان د څلورو خواوو او سر تر پایه  لیدلو ، د اس او کچر ځغلولو او نورو د اخیستلو په مقصد – دي . د شورا دا لغوي مانا  له اصطلاحي مانا سره نیغ په نیغه اړیکي لري چې دا دی وړاندي کیږي .
شورا په اصطلاح کي : په یوه مشخصه موضوع کي یوه ریښتني نظر یا چې ریښتني نظر ته نژدې وي  د رسیدو لپاره د پوهو خلکو د نظریاتو او رایو د اخیستلو په مانا ده . په هر صورت د شورا مفهوم دا دی چې زعیم یا ولسمشر له څو رایو څخه یوه ریښتني رایه ټاکي او په خپله رایه او نظر باندي اکتفاء نه کوي . مثال یې دې ته ورته دی لکه د یو چا تر مخ چې څو مڼې ایښې وي نو کولای شي له شور او فکر کولو وروسته له هغو څخه یوه چې خوسا شوي نه وي ، زخي ونه لري او پخه وي وټاکي . په همدې شان یو څوک مشوره کوي نظریات رایوځای کوي نو کولای شي له دې نظریاتو څخه غوره ، ښه او ریښتنی نظر وټاکي . او څوک چې یوه مڼه ولري بله چاره نه لري خو دا چې هغه وخوري ولو که چینجیو هم خوړلي وي او خرابه هم وي ، دا د هغه چا په څیر ده چې د نورو نظریات نه اوري او په خپل نظر باندي که څه هم غیر معقول او غیرریښتنی وي او لازمه پایله هم نه ورکوي عمل وکړي نو پرته شکه چې ګټور  او میوه لرونکی به نه وي .
۲ – د شورا اهمیت : شورا په اسلام کي له ځانګړي اهمیت څخه برخمنه ده . الله (ج) چې د انسانانو خالق دی د خپل مخلوق په طبیعت باندي خورا ښه پوهیږي هغه (ج) خپلو بنده ګانو ته په داسي شرایطو او حالاتو کي په شورا باندي امر کړی چې پیغمبر (ص) وروسته له دي چې د اُحد په جنګ کي له مدینې منوري د صحابي په مشوره وځي او ماتي خوري خو بیا هم الله (ج) په شورا باندي امر کوي . او حضرت رسول الله (ص) سربیره په عامو مسایلو حتی په خپلو شخصي مسایلو کي به یې هم مشوره کوله لکه چې د افک په واقعه کي یې له حضرت علي (رض) او زید بن ثابت (رض) سره مشوره وکړه . او د فرانسې د ستر انقلاب لویه لاسته راوړنه د مسیحي اروپایې هیوادونو تر منځ د شورا رامنځته کول وو او دا یې درک کړه چې شورا د بشر یو طبیعي او نظري اړتیا ده ، اسلام چې پوره او کامل دین دی له نن څخه  ( ۱۴۲۹ ) کاله وړاندي یې مسلمانانو ته شورا وړاندي کړې وه او حتی د قرانکریم له سورتونو څخه یو د شورا په نوم نومولی دی . په حدیث شریف کي راغلي : « ماخاب من استخار وماندم من استشار »؛ ژباړه : هغه څوک ناهیلی نه شو چې استخاره یې وکړه او هغه څوک پيښمانه نه شو چې مشوره یې وکړه .
۳ – د شورا حُکم : شورا د اسلامي دولت له بیسټیزو اصولو څخه  یو اصل ده حکم یې لازم او واجب دی او امیر په دې مکلف دی چې د هیواد په مهمو او عمده مسایلو او قضایاؤ کي د هیواد له پوهو او هغو کسانو څخه چې په یو څه پوهیږي مشوره واخلي. حضرت محمد(ص) سره له دې چې د وحي په روښنایې کي یې ژوند کاوه او په هر ځای کي وحي په واسطه لارښوونه کیده بیا هم په شورا باندي  ګمارل شوی یا مامور شوی وو : « وَشَاوِرهُمْ فِي الأمْر » ؛ او  امر د اصولي قاعدې اړوند  په هغه صورت کي چې نژدیوالی او ردوالی ( قرینه صارفه ) شتون ونه لري غوښتنه رامنځته کوي ، لکه چې له حضرت ابوهریره (رض) څخه روایت شوی چې فرمایلي یې دي :  «  مارأیت احداً قط کان اکثر مشورة لاصحابه من رسول الله (ص) »؛ ژباړه : یاني له پیغمبر (ص) پرته مي هیڅوک داسي نه دي لیدلي چې له خپلو اصحابو سره یې ډیره مشوره کړي وي .
۴ – د شورا پایله معلم ده که ملزم ؟ : یوه ډله علماء باور لري چې د شورا پایله ملزم ده او امیر مکلف دی په هغه عمل وکړي ځکه کله چې انسان په یوه کار باندي وګمارل شي نو ورباندي لازمیږي تر څو په هغه عمل وکړي . حضرت پیغمبر (ص) د اُحد په جنګ کي د اصحابو په مشوره چې په ښکاره ډول ډیره دردونکې وه دا قول تائیدوي . ځیني نور علماء بیا باور لري چې د شورا پایله ملزم نه بلکه معلم ده په دې مانا چې د شورا په پایله کي امیر ته حکم روښانه کیږي او امیر اختیار لري چې څه تصمیم نیسي ، د شورا په پایله عمل کوي یا یې نه کوي په همدي دلیل په مبارک آیت کي ویل شوي : « وَاِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَل عَلَی الله » ؛ ژباړه : کله چې مو عزم یا اراده وکړه نو په الله (ج) توکل کوئ. ددې دوو قولونو تر منځ توفیق په اسلامي ټولنو کي اوس هم هره ډله چې په هر قول کي خپلي ګټې وویني په هغه عمل کوي – شتون لري . موضوعات څه ډول دي د شورا له صلاحیتونو څخه دي او که په خپله د ولسمشر یا خلیفه له صلاحیتونو څخه دي ؟ که چیرته موضوعات د شورا له صلاحیتونو او اختصاصاتو څخه وي په هغه وخت کي د شورا پایله ملزم ده او که چیرته په موضوعاتو کي ولسمشر مشوره وکړه چې له خپلو اختصاصاتو څخه یې ده نو په دې ځای کي د شورا پایله معلم ده چې اوسمهال په هیوادونو کې اساسي قوانین د صلاحیتونو حدود ټاکي .
۵ – هغه موضوعات چې په هغو کي شورا ترسره کیږي : علماء کرام داسي نظر لر ي هغه موضوعات چې په شورا کي مطر ح کیږي باید له اجتهادي مسایلو څخه وي یاني په هغو موضوعاتو کي چې نص شتون ولري شورا تصمیم نه شي نیولای ، مثلاً : دا موضوع هیڅ وخت هم شورا ته نه وړاندي کیږي چې یوڅوک خپلي پیسې په ربوي بانکونو کي کیږدې او که نه ، ځکه په دې اړه قطعي حکم شتون لري چې په ربوي بانکونو کې د پیسو ايښوودل حرام دي او همدارنګه د شرابو اوخمر د څښلو په اړه نه شو کولای شورا وکړو . له همدې وجې کله چې به اصحاب کرامو کله چې پیغمبر (ص) څه ویل نو پوښتنه به یې ورڅخه کوله چې : آیا وحي ده او که ځانګړی نظر که چیرته نه وحي نه وه بیا به یې هم نظر ورکاوه لکه چې د بدر په غزا کي پيغمبر(ص) د اوبو په لاندي برخه کي ځای نیولی وو حباب ابن المنذر (رض) پوښتنه وکړه آیا وحي شوې چې دا ځای باید مرکز ونیسې ؟ پیغمبر (ص) وفرمایل نه په خپله مي اجتهاد کړی . هغه ورته وویل اې د الله (ج) رسوله (ص)! دا ځای مناسب نه دی او یو بل ځای یې ورته وښووده چې باید هلته ولاړ شي نو پیغمبر (ص) ومنله او هلته ځای پر ځای شول چې ښه پایله یې درلوده .
همدارنګه د حدیبې په سوله کي کله چې متن چمتو شو له یو چاسره وو چې لاسلیک شي ، حضرت عمرفاروق(ض) پاڅیده او حضرت ابوبکرصدیق ( رض) ته راغی خبري یې سره وکړې او د پیغمبر(ص) پر وړاندي ورغلل  او ویې ویل آیا ته د الله (ج) رسول نه یې ؟ ویې فرمایل هو یم . ویې ویل آیا موږ مسلمانان نه یو؟ پیغمبر(ص) وفرمایل ولي نه ، حضرت عمر(رض) وویل : آیا هغوی مشرکان نه دي ؟ پیغمبر(ص) وفرمایل : هو دي . حضرت عمر(رض) وویل : نو بیا ولي ذلت قبول کړو ( د مشرکینو بیرته ګرځیدنه او د مسلمانانو نه ګرځیدنه یا که داسي ووایو چې د مشرکینو استرداد او د مسلمینو عدم استرداد – یوه مانا ورکوي ) رسول الله (ص) ورته وویل چې د وحي پر بنسټ مي دا کار کړی دی نو حضرت عمر(رض) قانع شو ، سکوت یې وکړ او وحي ته یې غاړه کیښوودله .
۶ – د شورا کیفیت او څرنګوالی : د اسلام په مقدس دین کي د شورا په میکانیزم او جوړښت کي ښکاره نص شتون نه لري کیدای شي حکمت هم همدا وي چې مسلمانان په دې اړه خلاص فرصت او وخت ولري، د اړتیا او د امت د مشورو پر بنسټ په ځانګړیو وختونو ، ځایونو او شرایطو کي مناسبې طریقې اختیار کړي ، لکه چې د عقداو حل د شورا د کسانو په اړه صریح  قراني نص شتون نه لري . حضرت پيغمبر (ص) به کله له یوه نفر سره مشوره کوله لکه چې د بدر په غزا کي یې له حباب ابن المنذر سره مشوره وکړه او کله به یې له دوو نفرو سره مشوره کوله چې ډیری وختونه به یې له حضرت ابوبکر صدیق (رض) او حضرت عمرفاروق (رض) سره مشوره کوله لکه چې د احزاب په غزا کي یې له سعد ابن معاذ او سعد ابن عباده (رض) سره مشوره وکړه او حتی د افک و د واقعې په اړه یې له حضرت علي او زید بن ثابت (رض) سره مشوره وکړه او د حدیبې په سوله او جنګ کې یې د اصحابو له جماعت سره مشوره وکړه . خو حضرت رسول الله (ص) به له هغو کسانو سره مشوره کوله چې په دا صفات به یې درلودل  عشرة مبشرة ، سابقون الاولون ، د وحي لیکوونکي ، خلفاء راشدین لکه حضرت ابوبکر د پیغمبر (ص) لومړی یار ، حضرت عمر ، حضرت عثمان ذی النورین ، حضرت علي د پیغمبر(ص) زړور او شجاع یار او همدارنګه د قرآنکریم له قاریانو – سره به یې مشوره کوله . خو اوس چې مسایل منسجم شوي غوره لاره داده تر څو د عقد او حل شورا لپاره صفتونه وټاکل شي او هغوی د خلکو له منځه وټاکل شي ، که چیرته  د اسلام دین احکامو ته دقت او پاملرنه وکړو لیدل کیږي چې د اهل شورا استازي کیدل شرط نه دي خو اوس باید استازي هم راشي تر څو وکولای شي د ټولني سلاوې او مشورې تأمین کړي او همدارنګه یوه ډله متخصصین او کارپوهان هم وټاکل شي ترڅو د تخصص خلاء ډکه شي لکه د افغانستان په مشرانو جرګه کي د موجوده اساسي قانون پر بنسټ یو په دریمه برخه یې انتصابي غړي دي او که چیرته د اعتراض وړ وای نو انتصابي غړیو به په ځینو مسایلو کي رایه نه ورکوله لکه د باور رایه او ... نور.
۷  - د شورا اهل کسان څوک دي ؟ : په دوو لاندینیو آیاتونو کي د شورا په اړه بحث شوی : « فَبِمَا رَحْمَةُ مِنَّ اللهِ لنت لهم ولو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک فاعف عنهم واستغفرلهم وشاورهم في الأمر و اذا عزمت فتوکل علي الله »( آل عمران/۱۵۹)
ژباړه : نو د الله (ج) د مهرباني وجې له هغوی سره نرم شوې او که چیرته سخت زړه وای نو خلک ستا څخه پراګنده کیدل نو له هغو څخه تیر شه او دهغوی لپاره بخښنه وغواړه او له  هغوی سره مشوره وکړه ، نو هغه وخت چې دې خپل قصد ټینګ کړ  په الله(ج) توکل وکړه،په تحقیق سره الله (ج) له توکل کوونکو سره مینه لري.
« وَاَمْرُهُمْ شُورَی بَیّنَهُمْ » ( الشوری/۳۸) ؛ ژباړه : د هغوي تر منځ کارونه په مشوره ترسره کیږي . نو که چیرته دې دواړو آیاتونو ته وکتل شي لیدل کیږي چې د (هُم) ضمیر د جمع ضمیر دی او ټولو مسلمانانو ته راجع کیږي . خو لومړی آیات چې داصحاب کرامو په اړه نازل شوی او هیڅ ډول تحدید نه دی ترسره شوی بیا هم ټول امت په بر کي نیسي . او په دوهم مبارک آیات کي ویل شوي چې د مسلمینو د صفتونو له ډلي څخه یو هم دادی چې په ټولو مسایلو کي مشوره کوي چې بیا هم تحدید شوی نه ده نو ټول مسلمانان د شورا حق لري ، خو آیا امام کولای شي د ټولو مسلمانانو نظرونه رایوځای کړي او یا له هغوی څخه نظرغوښتنه وکړي او یا په بل ډول کولای شي ریفرنډم  تر سره کړي ؟ هو، د عامو فقهاوو نظر دادی چې په عجیبو او نادرو قضایاوو کي چې په کال کي یو ځل او یا په څو کاله کي یو ځل رامنځته کیږي نو امام کولای شي د ټول ملت نظر واخلي البته د یوه ریفرنډم  یا عمومي نظرغوښتني په څیر . خو په دوامداره مسایلو کي لکه د دولت په کارونو څارنه او کنټرول ، د قوانینو طرح اوتصویب او نور چې ډیر کار ته اړتیا لري د نامساعده اوضاع ،شرایطو او لاملونو پر بنسټ نه شي کولای چې ټول فزیکي شتون ولري نو کولای شي د قانون په چوکاټ کي خپل استازي وټاکي او راويې لیږي البته د هغو صفتونو او پوهي په پام کي نیولو سره چې شریعت یې وړاندیز کړی باید وټاکل شي . هغه صفتونه چې اسلامي شریعت په پام کي نیولي د ګوتو په شمیر دا دي :
۱- اسلام :  یاني د شورا اهل باید مسلمان وي نو کافر شخص نه شي کولای د مسلمانانو استازی شي او په اسلامي هیواد کي قانون وضع کړي ، پر حکومت څارنه وکړي او یا هم په اجرايې ارګان کي د کارکوونکي په حیث کار وکړي ، د الله (ج) د قول په دلیل : « وَلَنْ یَجْعَلَ اللهُ لِلْکَافِرِینَ عَلّی الْمُؤمِنِینَ سَبِیلاً »؛ ژباړه : هیڅکله الله (ج) پر مسلمانانو باندي د کفارو لاره نه ده ګرځولې ( یاني د قدرت او تسلط لاره  ).
۲ – بلوغ : د شورا اهل باید بالغ وي ځکه صغیر په خپل ځان او مال باندي تصرف نه لري  او د ملت په امورو هم نه شي کولای په لومړنۍ طریقه تصرف ولري  او که چیرته صغیر د خلکو استازی وي ښکاره خبره ده چې د ملت راتلوونکی به د بې لاریتوب په لوري کش کړي .
۳ – عقل : یاني د شورا اهل باید عاقل وي لیونی او لیونحاله  د مجلس غړی نه شي کیدلای ځکه مجلس د پوهو کسانو ځای او د هیواد د قضایاؤ د تصمیم مرجع ده او جنون ، لیونتوب او نور د داسي کار مخه نیسي ، له بلي خوا عقل د تکلیف مدار دی او لیونی شخص اصلاً مکلف نه دی نو بیا څه ډول کولای شي د ملت استازی شي او د ملتونو راتلوونکی وټاکي؟
۴ – حریت او آزادي : یاني د شورا اهل باید آزاد وي ځکه غلام شخص څرنګه چې له یوې خوا غلام دی او پر خپل نفس باندي له ولایت ( واکمني )څخه خالي دی او څوک چې پر خپل نفس باندي تصرف او ولایت ونه لري نو د ملت په کارونو باندي به څه ډول ولایت وکړي ؟ او له بلي خوا هغه کس چې د یو چا غلام وي د دین د احکامو پر بنسټ باید چې د خپل بادار په خدمت کي مصروف وي او هغه شخص چې ټول ژوند یې د خپل بادار یا مولا په خدمت کي تیر شي نو دې ستر کار ته چې د خلکو استازيتوب  او یا د عقد او حل په شورا کي غړیتوب دی څه ډول به ورته رسیدنه وکړي؟
۵ – علمیت : څرنګه چې د عقد او حل شورا یا پارلمان داسي ځای دی چې هلته د ملت د راتلوونکي په اړه تصمیم نیول کیږي او فیصلې ترسره کیږي ، لوایح او قوانین د شریعت مطابق تصویب کیږي نو که چیرته وکیل په دې مسایلو باندي پوه نه وي او د دین په احکامو  جاهل وي  نو څنګه او څه ډول به تصمیم ونیسي ، نظر وړاندي کړي او پر کوم بنسټ حق له باطل څخه بیل کړي ؟ البته له علمیت څخه منظور د اجتهاد درجه نه ده چې ګویا د شورا ټول غړي باید مجتهدین واوسي بلکه دومره عالم وي چې د دین په احکامو باندي وپوهیږي او د هیواد د مهمو مسایلو په اړه بصیرت ولري او له نړیوالي اوضاع  څخه خبر واوسي تر څو وکولای شي خپل دوستان له دښمنانو څخه بيل کړي او کله چې په شورا کي قانون مطرح کیږي باید پوه شي چې آیا د اسلام مخالف دی او که موافق ، او یا لږ تر لږه په خپله داسي خبري ونه کړي  چې د اسلام د مقدس دین د احکامو مخالفي وي . الله (ج) په یوه مبارک آیت کي فرمایلي دي : « اِنَّ اللهَ یَأمُرُکُمْ اَنّ تُؤدُوا الّاَمَانَاتِ اِلی اَهْلِهَا ... » .
۶  - عدالت : یاني د شورا اهل باید عدالت ولري په دې مانا چې له یوې خوا فرائض او ددین ارکان اداء کړي او له سترو او ناوړه  ګناهونو څخه ځان وساتي او په صغیره ګناهونو باندي څرګندونه ونه کړي یاني فاسق ونه اوسي او که چیرته د دوو کسانو تر منځ حکم کوي نو باید چې په عدالت سره حکم وکړي او د هیچا شخصیت ته پرته له کوم موجبه ضرر ونه رسوي او که چیرته له یو شخص څخه د هغه په نه شتون کي یادونه کیږي نو په اړه یې باید عدالت وکړي یاني عدالت به یې دا وي چې د هغه واقعي صفتونه بیان کړي ، ښیګړي یې پټي نه کړي  او په ناحقه ورپوري بدي ونه تړي . په لنډ ډول باید ووایو چې (( په خپل ځای باندي دهر شي ایښوودل د عدالت په نوم یادیږي )).
۷ – تابعیت : یاني د شورا غړی باید یواځي او یواځي د اسلامي هیواد تابعیت ولري ځکه د هر هیواد د تابعیت کسبول د یوه سلسله مقدماتي مسایلو غوښتنه کوي یاني په لومړي قدم کي باید تعهد وکړي چې د هماغه هیواد قوانین به مراعات کوي ، له بل هر هیواد څخه به دهغه هیواد ګټو ته لومړیتوب ورکوي . او هغه څوک چې د نورو هیوادونو له قوانینو سره متعهد کیږي امکان نه لري چې هم د خپل هیواد ګټي په پام کي ولري او هم دي د بل هیواد ګټي چې پرته له شکه د هماغه هیواد په  خیر او صلاح به پاتي کیږي او د اسلام او خپلي اسلامي ټولني د خیر او صلاح  په اړه هیڅ فکر نه کوي .
۸ – د منصب نه غوښتل : یاني د شورا غړی باید په خپله خپل ځان نوماند نه کړي ځکه پیغمبر(ص) په یوه حدیث شریف کي فرمایلي دي : که چیرته دي په خپله منصب او لوری وغوښته نو یواځي پاتي کیږې او مرسته نه درسره کیږي او که چیرته بل چا درته دنده وسپارله په داسي حال کي چې غوښتنه دي نه وي کړې نو د الله (ج) د مرستي وړ به وګرځې او بریالی به شې . خو په موجودو شرایطو کي څرنګه چې طلایې وخت پای ته رسیدلی که چیرته صالح کسان خپل ځان له دې وجې نوماند نه کړي نو د نااهلو کسانو لپاره ځای خالي کیږي او د ټولني فساد به په خپله غیږه کي واخلي بناءً خلک باید خپل ځانونه نوماند کړي ، خو په اصل کي که چیرته د ټولني ټول وګړي لکه د پیغمبر(ص) او خلفاء راشدینو د وخت په څير د نوماند کیدو لپاره صالح وي باید د شورا د غړیتوب لپاره هیڅوک خپل ځان نوماند نه کړي .  (( بیرته راځو او د شورا په مطالبو پیل کوو )):
۸ – د شورا صلاحیت یا اختصاص :  د عقداو حل شورا د ډیر صلاحیتونو او اختصاصاتو درلودنکې ده چې د هغو له ډلي کولای شو دا لاندني بنسټیز صلاحیتونه  بیان کړو :
۱ –  ولسمشر ته د ولایت ورکول یا د ولسمشر نصبول .
۲ – ولسمشر یا امام ته د مشورې ورکول .
۳ – له ولسمشر سره د هیواد د کارونو په اداره کولو او برابرولو کي مرسته کول .
۴ – د خیانت او نورو .. په کولو سره د ولسمشر عزل او لري کول .
۵ – له ولسمشر یا د حکومت له غړیو څخه د حساب اخیستل .
د جنګ ، سولي او نړیوالو اړیکو په اړه امام یا خلیفه ته د مشورې ورکول البته په ټولو اسلامي هیوادونو کي دا ټول مسایل او صلاحیتونه د قانون په چوکاټ کې وړاندوینه کیږي که چیرته په قانون کي وړاندوینه شوي نه وو نو په خپله شورا باید په اکثریت سره تصمیم ونیسي چې دا کار وکړي یا یې ونه کړي ؟  آیا کولای شي او که نه شي کولای ؟ .
۹ - هغه سلاوي ( مشورې یا مصالح ) چې په شورا پوري تړاو لري :
۱ – د شورا او مشورې په پایله کي په هیواد او ملت پورې اړوند مسایل او موضوعات روښانه کیږي او د دولت رئیس په روښنایې کي واقع کیږي او کولای شي لازم تصمیمونه ونیسي او په روښنایې کي د تصمیم نیول به هم د امیر او هم دملت په خیر سره وي .
۲ – د مشورې په پایله کي د عقل استحکام او رأيې ريښتنولي رامنځته کیږي په دې مانا چې یو شخص امکان لري چې ونه شي کولای ټول مسایل په سمه توګه تشخیص کړي او کله چې نظرغوښتنه کیږي اوتول خلک خپل نظر وړاندي کوي نو عقل پخیدو ته رسیږي چې پخه رایه او سنجول شوی نظر په میدان کي پاتي کیږي  او عملي کیږي .
 ۳ – د مشوري په پایله کي د ملامتي دروازې تړل کیږي په دې مانا چې کله ټول خلک په مشوره کي ګډون ولري او له مشورې څخه وروسته په ګډه سره تصمیم ونیسي نو فرضاً که چیرته کار په ګټه تمام نه شو نو هیڅوک نه شي کولای بل کس ملامت کړي او که چیرته له مشورې پرته ترسره شوی وای او مثبته پایله یې نه درلودای نو په هغه صورت کي به ټولو انتقاد کاوه او ویېل به یې چې : که چیرته مو داسي نه وای کړ ي نو داسي به نه کیدل .
۴ – د مشورې په پایله کي امیر یا د دولت رئیس له پيښماني څخه خلاصیږي په دې مانا چې که چیرته امام پرته له مشورې تصمیم ونیوه او مطلوبه پایله یې لاسته نه راوړه نو پيښمانه کیږي او وایې چې کاشکي د خلکو مشوره مي منلي وای او که چیرته له مشورې څخه وروسته بیا هم سمه پایله لاسته نه وای راغلې نو په هغه صورت کي امام نه پیښمانه کیده .
۵ –  په مشوره کي استعدادونه څرګندیږي څرنګه چې په شورا کي هر څوک نظر ورکوي او هر څوک ددې په فکر وي چې یو معقول او منطقي نظر وړاندي کړي چې د دین اوهیواد په خیر وي بناءً هر څوک هڅه کوي تر څو ښه فکر وکړي ، تاریخ مطالعه کړي او له لویانو او د تجربې خاوندو کسانو سره ناسته ولاړه وکړي نو استعدادونه په خپله وده کوي او د استعدادونو د ښکاره کیدو او څرګندیدو لپاره غوره او ډیره زمینه برابریږي .
۶ -  څرنګه چې مشوره او شورا یو اسلامي اصل دی او دالله (ج) امر دی او د الله (ج) رسول (ص) دا کار ترسره کړی دی او که چیرته موږ مسلمانان دا کار وکړو نو په حقیقت کي مو یو معنوي کار ترسره کړی او په دې کي هیڅ د شک ځای نه شته چې د هر معنوي کار پایله  برکت دی چې دا برکتونه هم د امیر او هم د ملت په نصیب کیږي .
دریم بحث حکومت یا اجرائیه قوه الف) د اجرائیه قوې تأثیر.
ب) د اجرائیه قوې مشروعیت.
ج) د وزارت د منصب پیل او هغه بیل بیلوالی .
ددې سیسټم موجودیت له هغه ځایه ډیر د اهمیت وړ ده چې احکام ، قوانین او مقررات یې تطبیق شي،د محاکمو فیصلې عملي شي، په ټولنه کي په سمه توګه امنیت تأمین شي او فقیرانو او مساکینو ته د اړتیا وړ اموال او څیزونه په مساوي توګه وویشل شي . چې همدا ټول امور لکه د قوانینو تطبیق ، دامنیت تأمین او د مال توزیع  په دې ستنیې ، جهاز یا ارګان پوري اړه لري . که څه هم دا دندې ټولي د دولت د رئيس په غاړه وي خو څرنګه چې د یوه نفر توان او طاقت محدود  دی او نه شي کولای ټول کارونه په یواځي توګه پر مخ یوسي نو همکارانو ته اړتیا پیدا کیږي چې د تاریخ په ټولو دورو کي یوه یا څو همکارانو ته اړتیا وه او امیرانو وزیران د خپل ځان لپاره ټاکل او یوه سلسله خپل کارونه یې هغوی ته ورپه غاړه کول چې نن ورځ  په اساسي حقوقو کي دولتونه له دریو قوو څخه جوړ شوي دي چې په واقعي ډول په ټولو هیوادونو کي پرته له کومي استثناء دا دری قوې شتون لري . دا دری قوې عبارت دي له : اجرائیه قوه ، قضائیه قوه او مقننه قوه ، په داسي حال کي چې د اسلام په مبارک دین کي د اجرائیه قوې په اړه په قرانکریم  ډیري لارښووني او ارشادات شتون لري چې کولای شو په مختلفو دورو کي حتی د حضرت موسی (ع) په وخت کي د همکار ، یاور ، وزیر او یا وزیرانو له شتون څخه یادونه وکړو . کله چې موسی (ع) پیغمبر کیږي له الله (ج) څخه غواړي چي : «  وَاجْعَل لَّي ِ وَزِیراً مَّنْ أَهْلِي ، هَارُوْنَ أخِيِ ، اشْدُد بِهِ أزْرِي » ؛ ژباړه : او زما له کسانو څخه زما لپاره وزیر مقرر کړه او زما ورور هارون زما دهغي توانایې په سبب باندي محکم کړه . یاني اساساً  مطلب دا دی چې د وزیر یا همکار درلودل چي له امیر سره همکاري وکړي  په هغه وخت کي هم شتون درلوده او د حضرت رسول الله (ص) یاران هم وزیران وو چې له هغه (ص) سره به یې د الله (ج) د دین د احکامو په اجراء کولو کي مرسته کوله  او دې وزیر یا همکار ورو، ورو د وخت په تیریدو سره اوسنئ کابینې یا وزیر ته ارتقاء کړې ده او نن ورځ لکه چې ومو ویل په اساسي حقوقو کي یې وړاندوینه کیږي او د نړۍ د ټولو هیوادونو د قوانینو جزء ګرځیدلي دي او وزیر په لغت کي د ورور بار ته ویل کیږي  چې د وزیرانو دا مجموعه هم د ولسمشر یوه سلسله بارونه په خپلو اوږو وړي . په حدیث شریف کي چې له حضرت عایشې (رض) څخه روایت شوی چې : « قال رسول الله : اذا اراد الله بالامیر خیرا جعل له وزیر صدق ان نسی ذکره وان ذکر اعانه و اذا ارادالله بالامیر غیر ذالک جعل له وزیر سوء ان نسي لم یذکره و ان ذکرلم یعنه » ؛ ژباړه : د الله (ج) رسول (ص) وفرمایل : هر وخت چې الله (ج) امیر ته د خیر اراده وکړي نو ریښتنی او مخلص وزیر ور په برخه کوي چې که چیرته یې هیر کړي نو ورپه یاد کوي يې او که یې په یاد وي نو مرسته ورسره کوي،او که چیرته هغه ته له دې پرته اراده وکړي نو بدوزیر ور په نصیب کوي،که چیرته یې یو څه له یاده ووځي نو نه یې ورپه یاد کوي او که یې په یاد وي همکاري ورسره نه کوي . « وعن ابي سعید خدری (رض) قال رسول الله (ص) :  مامن نبي الاله وزیران من اهل السماء  ووزیران من اهل الارض فاما وزیرای من اهل السماء فجبرائیل و میکائیل و اما وزیرای من اهل الارض فابوبکر و عمر (رض) » ؛ ژباړه : له ابوسعید خدري (رض) څخه روایت دی چې وایې : رسول الله (ص) وفرمایل : هیڅ داسي پیغمبر نه شته خو دا چې دوه وزیران د آسمان له اهله او دوه وزیران د ځمکي له اهله ولري ، نو زما د آسمان له اهله دوه وزیران جبرائیل او میکائیل (ع) دي او د ځمکي له اهله مي دوه وزیران ابوبکر او عمر(رض) دي . لکه چې د حضرت رسول الله (ص) په وخت کي د اصحاب کرامو یو شمیر همکارانو شتون درلوده چې د وزیرانو په نوم سره مشهور نه وو خو د وزیرانو کار به یې کاوه . او د خلفاء راشدینو په دوران کي هم په همدي ډول د خلفاؤ همکارانو به کار کاوه چې دې لړۍ د عباسیانو تر دورې پورې دوام درلوده ، یانې همکارانو د وزیرانو نومونه ځانته نه وو کسب کړي خو د عباسیانو په دوران کي د وزیرانو او وزارت مفهوم  بیلا بیل د پام وړ پر مختګونه وکړل حتی د کار ضوابط او لوایح ورته پیدا شوې ، که څه پخوا د مشاور او همکار په حیث باندي وو خو له دې څخه وروسته  بالفعل ادارې ته ور داخل شول او د دولت په ټولو کړنو کې یې په مستقیم ډول برخه واخیسته او حتی د والیانو د نصب او عزل صلاحیت یې درلوده ، لومړنی وزیر چې په دې صفت سره یې شهرت پیدا کړی حفص بن سلیمان چې په ابي سلمة الحلال باندي مشهور دی – ؤ ، چې په دې عصر کي دوه ډوله وزیرانو شتون درلوده : تفویضي وزیران او تنفیذي وزیران چې تفویضي وزیرانو یې ډیر صلاحیت درلوده حتی له دریو دندو څخه پرته نور یې د خلیفه ټول صلاحیتونه یې درلودل :
۱ – مفویض وزیر ولیعهد نه شوای نوماند کولای چې دې کار یواځې په خلیفه پوري تړاو درلوده.
۲ – له هغه له خوا د خلیفه استعفاء وړاندي کیدلای نه شوه .
۳ – هغه څوک چې امام وزیر ټاکلی دی هغه ( وزیر ) نه شي کولای امام عزل کړي یاني یواځي خلیفه کولای شي چې خپل ټاکلی وزیر عزل کړي او بس .
خو تنفیذي وزیر خورا کم صلاحیت لري ځکه د امیر لارښووني نافذوي او د اجراء کیدو ډګر ته یې وړاندي کوي یاني په واقیعت کي د خلیفه او ملت تر منځ یوه اړیکه ده ، چې دا دنده اوس په هره برخه کي مشاورین او د کارونو د اداره کولو ریاست ( ریاست اداره امور) په غاړه لري .
په اوسمهال کي د نړۍ په هیوادونو کي د دولت د کارونو د ښه ترسره کیدو لپاره دری ډوله سیاسي جوړښتونه یا میکانیزمونه شتون لر ي چې هر یو په لنډ ډول سره معرفي کوو:
۱ – شاهي نظام : پاچا د کارونو د تنظیم لپاره صدراعظم ټاکي او د اجرائیه قوې رئیس صدراعظم وي چې د لومړي وزیر په نوم یادیږي . په ځینو جمهوري نظامونو لکه فرانسه کي صدراعظم د ولسمشر له خوا پیشنهاد کیږي چې وروسته د باور رأیه له ولسي جرګي څخه اخلي ، په دې ډول سیاسي نظام یا جوړښت کي اول نفر یا پاچا او یا هم  د دولت رئيس سمبولیکه بڼه لري او قدرت د دوهم شخص یا صدراعظم په لاس کي وي لکه د انګلستان هیواد .
۲ – جمهوري پارلماني : د نړۍ یو زیات شمیر هیوادونه جمهوري پارلماني نظامونه لري . دا ډول رژیم داسي وي چې د خلکو استازي یا  سیاسي ګوندونه ولسي جرګې ته لاره پیدا کوي او ولسي جرګه هم ولسمشر او صدراعظم ته رأیه ورکوي یاني صدراعظم چې د حکومت ( اجرائیه قوې ) رئیس دی په حقیقت کي د خلکو او ولسي جرګې له خوا ټاکل کیږي او په دې ډول نظام کي بیا هم دوهم نفر یا صدراعظم صلاحیت او قدرت لري او د هیواد لومړی شخص یا پاچا سمبولیکه بڼه لري . د اسلام له نظره دا ډول سیاسي جوړښت د کتلو ( ملاحظې ) وړ دی ځکه اولي الامر  باید ډیر صلاحیت ولري په داسي حال کي چې په دې ډول نظامونو کي د اولی الامر لپاره لازم صلاحیت نه دی وړاندوینه شوی . او هغه هیوادونه چې اول نفر یې صلاحیت او قدرت ونه لري او قدرت یې د دوهم شخص په لاس کي وي ډير دي لکه : پاکستان ، هندوستان ، آلمان ، ترکیه او ... نور.
۳ – جمهوري ریاستي : د نړۍ یو شمیر هیوادونه د رژیم  یاسیاسي جوړښت  په یوه بل ډول سره اداره کیږي دا ډول جوړښت داسي دی چې خلک په مستقیم ډول ولسمشر ته رأیه ورکوي او په داسي نظامونو کي پارلمان شتون نه لري او په دې رژیمونو کي ولسمشر د حکومت یا اجرائیه قوي رئیس هم وي یاني ولسمشر سربیره پر دې چې د دولت ( قضائیه قوې ، مقننه قوې  او اجرائیه قوي ) په رأس ځای لري د اجرائیه قوي رئیس هم وي لکه د امریکا متحده ایالات . دا ډول رژیم هم په هغه څیر چې معمول دی د اسلام له نظره د کتني یا ملاحظي وړ دی ځکه په دې  ډول رژیمونو معمولاً  استبداد او فردګرايې رامنځته کیږي چې پارلمان یا د عقد او حل شورا کم صلاحیت لري او د حکومت پر کړنو لازمه څارنه نه شي کولاي . په اسلام کي ریاستي نظام ترجیح لري ځکه اسلام غواړي چې اول کس باید قدرت ولري او نور ټول له هغه څخه پیروي وکړي خو پارلمان ته باید ډیر صلاحیت ورکړل شي تر څو وکولای شي دولت کنټرول کړي او ولسمشر د صدراعظم پر ځای کولای شي چې یو یا څو مرستیالان د ځان لپاره وټاکي تر څو د اړتیا پر مهال د هغه نائبتوب وکړي ، د اجرائیه قوې په رأس کي ځای ونیسي او د ولسمشر یوه سلسله کارونه پرمخ یوسي .
دا ټول دری واړه جوړښتونه په دوو برخو ساده او مرکب ( بسیط او مرکب ) باندي ویشل کیږي چې بسیط دولتونه له مرکز څخه رهبري کیږي او ولایتونه او محلي ادارې د مرکز تابع وي ، او په مرکبو دولتونو کي دولت په مختلفو ایالتونو باندي ویشل کیږي او ایالات په ټولو مسایلو کي خپلواکي کړني ترسره کوي پرته له بهرني سیاست ، د پیسو نشر او د هیواد له عامه پالیسي څخه چې د مرکز تابع وي او بس . دا دوه ډوله بسیط او مرکب هم له شاهي ، جمهوري پارلماني او هم له ریاستي سره د یوځای کیدو وړتیا لري (( کولای شي سره یو شي ))؛ مثلاً : امریکا بسیط ریاست دی ، پاکستان بسیط پارلماني ریاست دی او افغانستان مرکب ریاست دی او...نور.
او د اسلام په مبارک دین کي د ولسمشر د مرستیالانو ، وزیرانو او همکارانو لپاره دوه شرطونه له ډیر اهمیت څخه برخمن دي : ۱ – بدني او فکري استعداد او توانایې ، ۲ – ریښتنولي ، امانت او دیانت ( دینداري ) .
تر څو له دې دوو قوو څخه په کار اخیستلو سره د اسلامي شریعت په چوکاټ کي ، په پوره ایمانداري سره – دین ، هیواد او اسلامي امت ته  په ښه ډول چوپړ وکړي .
څلورم بحث قضائیه قوه قضاء یو د اسلامي دولت له ستنیو څخه ده او د دولت خورا مهمه دنده چې هماغه د شریعت پلي کول دي دهمدې قضاء له لاري عملي کیږي چې د قضاء په اړه په لاندینیو مسایلو باندي خبري کوو:

۱ – د قضاء لغوي او اصطلاحي مانا.
۲ – د قضاء د مشروعیت دلیل.
۳ – د قضاء حکم .
۴ – د قضاء اهمیت .
۵ – د قضاء فیصله یا حکم.
۶ – د قضاتو د ټاکلو لوری.
 
 
۷ – د قاضي صفتونه .
۸ – د قضاء صلاحیتونه یا اختصاصات.
۹ – د قضاء وجائب او مسؤلیتونه .
۱۰ – د قاضي آداب.
۱۱ – د قضاء خپلواکي ( استقلال ).
 
 
 

۱ – د قضاء لغوي او اصطلاحي مانا :  قضاء عربي کلمه ده د حکم په مانا ده او د فصل په مانا هم راغلې ده ، همدارنګه د تیرولو ( زغملو)، تیریدلو( عفو کولو) ، ترسره کولو ( اجراکولو ) او واجبولو په مانا سره هم راغلې ده . د شریعت په اصطلاح کي عبارت ده له : د خصومتونو بیلول ( فصل ) او د منازعاتو قطع کول . علاولدین طرابلسي په خپل کتاب ( معین الاحکام) کي داسي تعریف کړې ده : « پر سبیل الزام باندي د شرعي حکم  له اخبار څخه عبارت ده » . که چیرته یوڅه دقت وکړو نو معلومه به شي چې دواړه تعریفونه یو ډول دي ځکه په لومړي کي د منازعاتو حل او د خصومتونو قطع کول دي چې د قضاء اصلي منظور دي او دوهم تعریف بیانوي چې د منازعاتو قطع کول د قاضي د حکم د صدور په وخت کي کیږي کله چې قاضي فیصله وکړه او هغه هم ملزم وو او خلک مجبوره وو ترڅو هغه قبول کړي نو ښکاره خبره ده چې وروسته د خصومتونو قطع راځي.
۲ – د قضاء د مشروعیت دلیل : د قضاء مشروعیت د الله (ج) په کتاب ، د رسول الله (ص) په سنتو او د امت په اجماع سره ثابت دی .
الف) کتاب الله : الله (ج) په قرانکریم کي فرمایي : « یَا دَاوُودُ اٍنَّاجَعَلْنَاکَ خَلِیفَةً فِي الأرْضِ فَاحْکُمْ بَینَ النَّاسِ بِالْحَقّ وَلاَ تَتَبِعُ الْهَوَی فَیُضِلُکَ عَن سَّبِیل الله » ( ص سورة / ۲۶) ؛ ژباړه : اې داووده په تحقیق سره ته مو په ځمکه کې پاچا وګرځولې نو د خلکو په منځ کي په ریښتنولي سره حکم کوه او د نفس د هغوخواهشاتو پیروي مه کوه چې هغه دي د الله (ج) له لاري څخه ګمراه کړي . او همدارنګه فرمایي : « وَأن احْکُمْ بَینَهُم بِمَآ أنّزَلَ الله ُ » ( المائده /۴۹)؛ ژباړه : او ومو فرمایل چې حکم کوئ د هغو په منځ کي په هغه څه چې الله (ج) نازل کړي دي .او په بل ځای کي فرمایي :« فَاحْکُمْ بَینَهُمْ بِالْقِسّط »( النساء سورة/۴۳)؛ژباړه :
نو د هغوي په منځ کي په انصاف سره حکم کوه . همدارنګه په بل ځای کي فرمایي : « اٍنَّاأنّزَلْنَّا اٍِلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقّ لِتَحْکُمْ بَیْنَ النَّاس بِمَاأرَاکَ الله ُ » ؛ ژباړه : موږ په ریښتني ډول ستا په لوري کتاب نازل کړ تر څو حکم وکړې د خلکو په منځ کي په هغه څه باندي چې الله (ج) تا ته در پیژندلي دي .
ب ) د رسول الله (ص) سنت : رسول الله (ص) فرمایلي دي : « اذا اجتهد الحاکم فاصاب فله اجر ان و اذا اجتهد فاخطاء فله اجر واحد » ؛ ژباړه : او که چیرته حاکم ( قاضي ) اجتهاد وکړي او په خپل اجتهاد کي وحقیقت ته ورسیږي نو د هغه لپاره دوه اجره دي ، او که چیرته اجتهاد وکړي او په خپل اجتهاد کي خطاء وکړي نو د هغه لپاره یو اجر دی . البته په مبارک آیات کي له حکم څخه مقصد قضاء او په حدیث شریف کي له حاکم څخه مقصد قاضي دی دا د پیغمبر (ص) قولي سنت دي . د پیغمبر(ص) فعلي سنت هم د قضاء د مشروعیت بیانونکي دي ځکه رسول الله (ص) په خپله قاضي ټاکلی دی لکه چې حضرت علي ، معاذبن جبل او نور یې د قاضي په حیث مقرر کړي وو او حضرت عمر ، ابوموسی اشعري ، عبدالله ابن مسعود (رض) او نور یې د قاضي په حیث ټاکلي وو . بیهقي خبره را نقلوي چې که چیرته قاضي د فیصلې لپاره کښيني الله (ج) ورته دوه  ملایکي رالیږي چې هغه په حق باندي قایم او استوار کړي نو که چیرته یې عدل وکړ ورسره پاتي کیږي او که چیرته یې ظلم وکړ پورته ترېنه ځي او هغه ترک کوي .
ج) د امت اجماع : مسلمانانو هم د تاریخ په ټولو دورو کي اجماع کړې ده تر څو قاضیان له ظالم څخه د مظلوم د حق اخیستلو او عدالت تأمینولو لپاره وټاکل شي او د خلکو یا دښمنانو په منځ کي په عدالت سره حکم وکړي.
۳ – د قضاء حکم : قضاء فرض کفايې ده او که چیرته یې یو کس یا یوه ډله په غاړه واخلي د نورو له غاړي ساقطیږي نو باید چې یا په خپله امام او یا د کوم بل قاضي په واسطه دا مسؤلیت په غاړه واخلي تر څو د نورو له غاړي ساقط شي او د فرضیت دلیل یې دا مبارک آیات دی چې الله (ج) فرمایي : « یَاأیُّهَاالَّذِینَ آمَنُوْا کُونُوا قَوَّامِینَ لِلهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ » ؛ ژباړه : اې مؤمنانو په عدل او انصاف باندي متعهد شۍ . ځینو علماؤ ویلي دي : « القضاء امر من امور الدین و مصلحة من مصالح المسلمین تجب العنایة بها لان بالناس الیه حاجة عظیمة » ؛ ژباړه : قضاء د دین له امورو څخه یو امر او د مسلمانانو له مصلحتونو څخه یومصلحت دی او هغې ته پاملرنه او هڅه کول واجب دي ځکه خلک هغې ته بیړنۍ اړتیا لري ( احتیاج مبرم) .
۴ – د قضاء اهمیت : د قضاء په اړه که څه هم علماؤ ډیره سختګیري کړي ده چې که چیرته څوک قضاء مني په واقیعت کي خپل دین په ستونزه یا خطر کي اچوي ، دلیل د حضرت رسول الله (ص) دا حدیث کوي : « من جعل قاضیأ بین الناس فقد ذبح بغیر سکین »؛ ژباړه : څوک چې د خلکو په منځ کي قاضي وګرځول شي په حقیقت کي له چړې پرته حلال شوی دی . په داسي حال کي چې دا حدیث سربیره پر دې چې له قضاء څخه په تيښته دلالت نه کوي بلکه د قضاء په عظمت باندي هم دلالت کوي ، ګویا چې د قضاء دنده دومره ستره او عظیمه ده چې ډیر لږ کسان یې عُهدې څخه را وتلای شي ، رسول الله (ص) په خپله قضاوت کړی دی او حضرت علي ، معاذبن جبل او معقل بن یسار (رض) یې د قاضیانو په صفت ټاکلي وو . د (معین الاحکام د کتاب) خاوند  دا حدیث د قضاء د عظمت په اړه ذکر کړی او ويېلي یې دي چي علي ، معاذ او معقل قضاء قبوله کړې ده او وروسته یې ویلي : ( فنعم الذابح و نعم المذبوحین )؛ څومره ښه وژنه او څومره ښه وژل شوي . په یوه حدیث شریف کي راغلي چې : « وعن ابي هریرة (رض) ان النبي (ص) قال: سبعة یظلهم الله في ظله یوم لاظل الاظله : امام عادل ... » ( متفق علیه ) ؛ ژباړه : له ابوهریره (رض) څخه روایت شوی چي رسول الله (ص) فرمایلي : اووه طائفې خلک دي چې الله (ج)ورته په هغه ورځ چې د الله (ج) له سیوري څخه پرته  بل سیوري نه وي ځای ورکوي . چې له دې اوو ډلو څخه لومړنۍ ډله د عادل امام ده .
ابن مسعود صاحب ویلي دي : « لان اقضي یوماً احب الي من عبادة سبعین سنة » ؛ ژباړه : دا چې یوه ورځ قضاء وکړو  نو ماته له اویا (۷۰) کاله عبادت څخه محبوب تره ده . دا ټول نصوص ددې منصب د عظمت او اهمیت بیانوونکي دي ، البته مجتهدینو او علماء کرامو چې دا منصب نه دی منلی ددې لپاره نه چې دا منصب ، منصب نه دی بلکه ددې لپاره چې دا ستر او دروند بار دی او هر څوک یې تر عُهده وتلای نه شي ، او هغه ملامتیاوي او ځوروني چې په دې اړه شتون لري د ظالمو ، جاهلو او ګټه اخیستونکو خلکو لپاره نازلي شوي دي ، نه د عمومي قضاتو یا د قضاء د مسلک لپاره.
۵ – د قضاء حکم یا فیصله : د قضاء حکم یا فیصله له شکه پرته ملزم ده ، هیڅوک د سرغړوني او تمرد حق نه لري . د لزوم خورا قوي دلیل یې د الله (ج) قول دی : « فَلاَ وَرَبِکَ لاَیُؤمِنُوْنَ حَتَّی یُحَکِّمُوْکَ فِیمَا شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَ لاَیَجِدُوأ فِي أَنّفُسِهِمْ حَرَجًا مَمَّا قَضَیْتُ وَیُسَلِّمُواتَسّلِیمًا »( النساء سورة / ۶۵) ؛ ژباړه : نو قسم دی ستا په پروردګار چې مسلمان نه وي تر هغه وخته پوري چې حکم وکړي تاته د دوی تر منځ  دهغه اختلاف په اړه چې تر منځ یې واقع شوی وي ، او بیا پیدا نه کړي په خپلو زړونو کي تنګي د هغه څه په اړه چې حکم دي کړی او په عاجزي ( انقیاد ) سره یې قبول کړي.  ځیني یې په اړه هغه مبارک آیات وایې چې حضرت زبیر (رض) ځمکي ته د اوبو ورکولو په سر له چا دعوی وه  د رسول الله (ص) حضور ته ورغلل  څرنګه چې د زبیر (رض) ځمکه پورته او لوړه وه نو رسول الله (ص) حکم وکړ چې لومړی دي زبیر اوبه ورکړي او وروسته یې باید بل شخص ورکړي ځکه چې د زبیر (رض) ځمکه د اوبو منبع ته نژدې ده ، هغه بل شخص وویل چې : ځکه دې داسي حکم وکړ چې زبیر دي د ترور (عمه  )زوی دی ! د رسول الله (ص) مخ سور وګرځیده او ویې ویل : اې زبیره لومړی اوبه ورکړه او هغه دومره ډکي کړه چې تر دیوالو یې ورسیږي او وروسته یې هغه ته ورکړه ، چې دا مبارک آیات ناز ل شو ، او ځینو بیا ویلي دا آیات په بله واقعه کي نازل شوی دی چې واقعه داسي بیانوي : دوو نفرو دعوی درلوده او د رسول الله (ص) حضور ته ورغلل ، هغه (ص) فیصله وکړه خو محکوم علیه ورباندي قناعت ونه کړ ، ویې ویل : راځه چې حضرت ابوبکرصدیق (رض) ته ورشو ، ورغلل او د جریان په اړه یې ورته وویل هغه وویل : د رسول الله (ص) فیصله تائیدوم هماغه سمه ده ، محکوم  علیه بیا ورته وویل راځه چې حضرت عمر(رض) ته ورشو ، ورغلل او د جریان په اړه یې ورته وویل هغه ورته وویل : صبر وکړئ زه فیصله کوم ولاړ او توره یې راواخیسته  او غیرقانع محکوم علیه یې وواژه مقابل لوری یې وتښتیده او رسول الله (ص) ته ورغی جریان یې ورته بیان کړ هغه مبارک وفرمایل : ما ګمان نه کاوه چې حضرت عمر (رض) به د خلکو په وژلو جرئت وکړي . چې دا مبارک آیات په دې وخت کي نازل شو . پورتنیو رانقل شویو دلایلو ته په پاملرني سره ښکاري چې د اسلامي قضاء حکم یا فیصله واجب التنفیذ او الزامي ده .
۶ -  د قاضیانو د ټاکلو لوری : اصلاً حقیقي قاضي الله (ج) دی « وَاللهُ یَقضي بالْحَق » ؛ ژباړه : الله (ج) په ریښتنولي سره حکم ( فیصله ) کوي او د الله (ج) له نومونو څخه یو نوم حق دی او د الله (ج) په شان کي ظلم نه شته « ... وَمَا انابِظَلامٍ لْلعَبِید»؛ژباړه : الله (ج) وایې زه پر خپلو بنده ګانو باندي ظلم او ستم کوونکی نه یم . د یونس په سورة کي فرمایي : « وَلِکُلِ أُمَةٍ رَسُوْلٌ فَاٍذا جَاءَ رَسُولُهُمْ قُضَيَ بَینَهُمْ بَالْقِسْطِ وَهُمْ لاَیُظْلَمُونَ »؛ ژباړه : او د هر امت لپاره پیغمبر دی کله چې ددوي پیغمبر راغی نو فیصله دي وکړي ددوي په منځ کي په انصاف سره او له هغوی سره ظلم ونه کړل شي او انسانان په ځمکه کي د الله (ج) د خلیفه په حیث د الله (ج) امر او حکم جاري کوي  . لومړني کسان چې په ځمکه کي په قضاء سره مکلفیت لري پیغمبران دي . آخرني پيغمبر(ص) ، داود (ع) ، سلیمان (ع) او نورو قضاوت کړی لکه چې د رسول الله (ص) معاذ بن جبل د یمن د قاضي په توګه وټاکه  او له هغه څخه یې وپوښتل : « بماتقضی ؟ قال : بکتاب الله قال فان لم تجد قال بسنة رسول الله قال فان لم تجد قال اجتهد برأیي ان اصبت فمن الله وان اخطات فمني ومن الشیطن قال رسول الله الحمدالله الذي وفق رسول رسوله بما یرضی به رسوله » ؛ ژباړه : په څه باندي فیصله کوې ؟ ویې ویل : د الله (ج) په کتاب سره ، بیا یې وپوښتل : که چیرته دي په هغه کي پیدا نه کړل ؟ ویې ویل : د الله (ج) د رسول (ص) په سنتو سره ، ویې پوښتل که چیرته دي په هغو کي پیدانه کړل ؟ ویې ویل : په خپله رأیه او نظر باندي اجتهاد کوم که چیرته حق ته ورسیدم نو د الله (ج) له خوا ده اوکه چیرته مي خطاء کړه نو زما او د شیطان له خوا څخه ده . رسول (ص) وفرمایل : حمد او ثناء په هغه الله (ج) چې توفیق یې ورکړ د لیږونکي ، لیږونکي ته په هغه څه باندي چې په هغه سره یې لیږونکی راضي کیږي . په همدي ترتیب د قضاوت دنده د هغه چا په غاړه ده چې د دولت په رأس کي ځای ولري او که يې ورته  رسیدنه نه شوای کولای نو نائب یا قاضي دې ټاکي اوڅرنګه چې قاضي دامام نائب وي نو د دولت د رئيس په ژوند امر سره ټاکل کیږي .
۷ – د قاضي صفتونه : صفتونه لکه : اسلام ، بلوغ ، عقل ، حریت ، لیدونکی ( بینا) ، اوریدونکی او ویوونکی . ( متفق علیه)
یا د ټولو امامانو او فقهاؤ د اتفاق وړ ده چې قاضي باید له دې صفتونو څخه برخمن وي . د اختلاف وړ صفتونه : عدالت ، ذکورت او اجتهاد دي .
دری ګوني امامان ( مالک ، شافعي ، احمد) عدالت شرط ګڼي او وایې چې عدالت هم د فسق پر وړاندي دی او هم د ظلم پر وړاندي . یاني د قاضي لپاره په دې مانا عدالت شرط دی چې قاضي باید فاسق او ظالم نه وي نه داچي دقاضي په فیصله کي مساوات ولرئ . امام ابوحنیفه (رح) نظر لري چې : که چیرته اړتیا وي نو هغه فاسق چي د قذف او نورو په حدودو محکوم شوی نه وي کولای شې چې قاضي شي او زیاتوي چې که چیرته څوک فاسق قاضي مقرر کړي نو ګناهګاریږي  . د ذکورت په اړه هم دری ګوني امامان نظر لري چې ذکورت د قضاوت شرط دی ، امام ابوحنیفه (رح) په دې اړه تفصیل لري ، په دې مانا چې په مدني قضایاؤ کي ښځي کولای شي قاضي شي  خو په جزایي قضایاؤ کي لکه حدود ، قصاص او ...نورو کي ښځي نه شي قاضیاني کیدلی البته دا شرایط د دولت د رئیس په بحث کي تیر شوو.
۸ – د قاضي صلاحیتونه :
 اختصاصات ، صلاحیتونه یا د قضاء ولایت په لسو امرونو چې په لاندي ډول بیانیږي  راڅرخي :
۱ – د مدعي او مدعي علیه فیصله یا د سولي له لاري او یا د حکم د تنفیذ او صدور له لاري .
۲ – د مظلومانو له مالونو ، ځانونو او آبرو څخه د غاصبانو او ظالمانو د لاسونو لنډول په ځانګړي ډول له مظلومانو سره مرسته کول .
۳ – د حدودو اقامه او د الله (ج) د حقوقو پر ځای کول .
۴ – په قتل او جرح ( لاسونه او پښې پریکولو ) کي رسیدنه او په هغو کي فیصله.
۵ – د لیونیانو او یتیمانو مالونو ته رسیدنه  او د هغوی د مالونو د ساتلو لپاره د اولياؤ او  اوصیاء (( هغه کسان چې د یو چا له مرګ څخه وروسته د هغه واک اخلي )) ټاکل .
۶- د وقف د مالونو په اړه غور او فکر کول او له هغو څخه د ګټي اخیستني ځایونه .
۷ -           
۸ – د هغو ښځو د نکاح عقد چې ولي ونه لري او یا يې ولي له نکاح څخه منع کوي .
۹ – په عامه سلاوو او مشورو کي غور او دقت لکه : د مسلمانانو لاري ، څړ ځایونه او ... نور .
۱۰ –  په ژبه او لاس سره امر په معروف او نهي له منکر څخه .
 
 
۹ – د قاضي وجائب او مسؤلیتونه :
۱ – د اسلامي لارښوونو د مصادرو د مقیدو حکمونو په صدور کي ( کتاب الله ، سنت ، اجماع او قیاس ) دي . یاني دا عمده اسلامي منابع باید په کلکه سره په پام کي ونیسي او که چیرته په هغو کي د قضيي حکم شتون نه درلوده باید چې په خپل اجتهاد او رایه سره حکم وکړي ، که چیرته یې د اجتهاد توان نه درلوده او یا یې په وجود کي د اجتهاد شرایط پوره نه وو نو د نه توان په صورت کي دي د فقهاؤ په قول باندي فیصله وکړي .
۲ – د اثبات شرعي لاره دي مراعات کړي یاني د عامې قاعدې پر بنسټ په مدعي باندي ګواه یا شاهد ( بینه ) او په مدعي علیه باندي قسم دی ، د مدعي شاهد باید ومني که چیرته یې نه درلوده نو باید ولیدل شي چې مدعي علیه اقرار کوي که انکار ، که چیرته يې اقرار وکړ نو د مدعي علیه د اقرار پر بنسټ دي د مدعي په ګټه فیصله وکړي او که چیرته منکر شو هغه ته باید قسم ورکړل شي که یې قسم وخوړ  نو د مدعي علیه په ګټه فیصله کیږي او که چیرته یې له قسم څخه ډډه یا اعتراض وکړ نو د مدعي په ګټه فیصله ترسره  کوي .
۳ – د هغه چا په اړه چې فیصله یې په ګټه ترسره کیږي قاضي بایدخپل مکلفیت اداءکړي چې دقاضي دامکلفیت عبارت دی له
 ۱ – هغه کس باید په خپله قاضي نه وي او یا یې د خپلوانو له ډلي څخه نه وي چې شهادت یې شرعاً د قاضي په ګټه نه منل کیږي . له هغه پرته حکم له بطلان سره مواجه کیږي .
۲ – قاضي باید په حاضر شخص باندي حکم صادر کړي په دې مانا چې دواړه طرفونه باید حاضر واوسي ځکه چې د قضاء په مجلس کي د مدعي یا مدعي علیه په طرف باندي اشاره کول شرط دي . یاني دا شخص باید حاضر وي تر څو د فیصلي پر مهال هغه ته اشاره وشي .
۳ – د موضوع په اړه راغوښتنه ( استدعا ) شرط ده چې که چیرته د حقوق العباد له ډلي وو نو قضاء ته مراجعه یوه اړتیا ده ، له استدعا پرته قاضي نه شي کولای چې یو چا په ګټه یا په تاوان باندي حکم صادرکړي .
۴ – د هغه چا په اړه چې فیصله د هغه پر وړاندي ( پر هغه باندي) ترسره کیږي د قاضي مکلفیت دا دی چې هغه هم باید حاضر وي ، د رسول الله (ص) د وییني په دلیل سره : « فانما اقضي له بحسب مااسمع »؛ ژباړه : د هغه څه پر بنسټ زه فیصله کوم  څه چې اورم ، او له طرفینو څخه اوریدل د هغوی فرعي ( ځانګړی ) حضور دی یاني هغوی باید حاضر واوسي تر څو یې واوري . خو مالکیان ، شافعیان او حنبلیان وایې که چیرته موضوع حقوق العباده وه او مدعي کافي شواهد ولري قاضي کولای شي د مدعي علیه په غیاب کي فیصله وکړي خو په حقوق الله کي نه شي کولای په غیاب کي حکم وکړي .
۵ – قاضي باید د دواړو خواوو تر منځ په دومره اندازه مساوات او عدالت مراعات کړي چې شریف او بډای شخص د قاضي د ظلم هیله ونه لري او ضعیفه او بې چاره شخص د قاضي له عدالت څخه ناهیلی نه شي ، چې دا مطلب عیناً د حضرت عمر(رض) په لیک کي څرګند شوي دي . (بیرته اصلي موضوع یاني د قضاء برخي ته راګرځو چې نهه برخي یې تیرشوي او لسمه یې داده).
۱۰ – د قضاء آداب : د قاضي لپاره دوه  ډوله آداب اړین دي : ۱- عام آداب ، ۲ – خاص یا ځانګړي آداب .
۱ – عام آداب په لاندي ډول دي :
الف) قاضي باید مشوره قبلوونکی وي : یاني په خپلو ستونزو کي له فقهاؤ او علماؤ څخه مشوره واخلي او هغه حل کړي د « وشاورهم في الامر » په غوښتنه سره . په داسي حال کي چې رسول الله (ص) او خلفاء راشدینو هم دا آداب ( مشوره قبلول ) په پوره ډول له ځان سره درلوده .
ب ) د دواړو لورو تر منځ مساوات او برابري : قاضي باید له متخاصمینو سره په چلندکي عدل او برابري مراعات کړي چې هیڅ یوه ته هم ترجیح ورنکړي ، هیڅ  یو یې هم د کمښت احساس ونه کړي ، له کوم یوه سره ټوکي یا مزاح ونه کړي ځکه په دې کار سره د قضاء هیبت راټيټیږي . رسول الله (ص) فرمایلي : ( څوک چې د مسلمانانو ترمنځ د قضاء په منصب کي وآزمویل شو ( وټاکل شو ) نو باید چې په مجلس کي یې تر منځ اشاره ، نظر ، مساوات او برابري مراعات شي)  او خپل غږ باید له دواړو خواوو څخه د یوه یا بل لپاره لوړ نه کړي . لکه  مامون په داسي حال کي چې د مسلمانانو خلیفه وو له یو چا سره یې دعوه درلوده څرنګه چې د قضاء مجلس ته رادننه شو نو خادم یې د مامون دکښیناستلو لپاره تر شا ورپسې یوه چوکی رواړه خو قاضي هغه ته وویل چوکی بیرته بهر وباسه هغه چې د قاضي په نظر پوه شو نو مقابل لوري ته یې هم چوکی راوړه تر څو مساوات مراعات شي .
همدارنګه حضرت عمر (رض) خپل قاضي ابوموسی اشعري (رض) ته لیکي : « آسي بین الناس في وجهک وعدلک ومجلسک حتی لایطمع شریف في حیفک ولاییأس ضعیف من عدلک » ؛ د خلکو په منځ کي برابري کوه او خپل انصاف او مجلس مراعات کړه تر څو داسي ونه شي چې قدرتمند شخص له تا څخه د ظلم هیله پیدا کړي او یا ضعیفه شخص ستا له عدالت او انصاف څخه ناهیلی شي .
ج ) د تُحفې ( هدیې ) نه قبلول : یاني قاضي باید تحفه قبوله نه کړي خو دا چې محارم وي او یا له قضاء څخه وړاندي د تحفې د تعامل تبادله یې ترمنځ شتون ولري که چیرته دا ډول نه وي نو له مأمورینو او یا هغو کسانو څخه چې تر دعوي لاندي وي تحفه قبلول سم نه دي ( هدایاالسلطان سحت ) د پاچا تحفې سود ده . (هدایاالعمال غلول ) د کارکوونکي تحفې خیانت ده .
لکه چې رسول الله (ص) د سبیه په کیسه کي وايې : په کارکوونکي څه شوې چې زه یې روانوم خو هغه بیرته راځي ، وایې دا څیز ستا لپاره دی او دا څیز زما لپاره تحفه ( اهداء ) شوی دی ، آیا د مور په کور کي یې کښینستی تر څو وویني چې څه شئ ورته اهداء کوي که نه ؟
د ) د بلني نه منل (( عدم اجابت دعوت )): که چیرته عام دعوت وو مثلاً میلمانه له لسو نفرو څخه زیات وو او یا دعوت د قاضي په راتګ پوري نه وو تړلی لکه واده ، ختنه کول او نور او کوربه هم له قاضي سره کومه دعوه نه درلوده نو قاضي کولای شي چې دعوت یې ومني او په هغه کي ګډون وکړي او برعکس که چیرته دا قیدونه وو نو څرنګه چې تهمت شتون لري قاضي باید په دعوت کي ګډون  ونه کړي خو د ناروغ د پوښتني او یا په جنازه کي د ګډون کولو په اړه کوم ممانعت نه شته ځکه رسول الله (ص) فرمایلي دي : « وعن ابي هریرة (رض) ان رسول الله (ص) قال: حق المسلم علی المسلم خمس : رد السلام وتشمیت العاطس و اجابة الدعوة وعیادة المریض و اتباع الجنائز واذا استنصحک فانصح له »؛ ژباړه : ابوهریره (رض) روایت کوي چې پیغمبر (ص) وفرمایل : د یوه مسلمان په بل مسلمان باندي پنځه حقه دي : د سلام ځواب ورکول ، پرنجي وهونکي ته د یرحمک الله ویل ، د دعوت منل ، د ناروغ پوښتنه کول او د جنازې متابعت کول او که چیرته له تا څخه دنصیحت غوښتنه وکړي نو هغه ته نصیحت وکړه .
۲ – خاص آداب :
الف) د قضاء ځای : قضاء باید په یوه درانه ، پراخ او په عین حال کي په ټاکلي او قوي ځای کي دایره شي . دا امر له مستحباتو څخه ده او د ګرمي او یخني له موسمونو سره مطابقت باید ولري . شافعي علماء عقیده لري چې باید په جوماتونو کي د قضاء جلسې دایري نه شي ځکه کله کله د ماشومانو ، مجانینو او ښځو حضور ته هم اړتیا پیدا کیږي او کیداي شي په ښځي په هغه وخت کي پاکي نه وي . جمهور علماء عقیده لري چې جومات یو له هغو ځایونو څخه ده چې باید قضاء په هغه ځای کي دایره شي ځکه د حضرت پیغمبر(ص) او اصحاب کرامو په وخت کي د هغوی له پاکي سره په هغه وخت کي دایري شوي دي . دا مطلب مو یواځي د دوستانو د معلوماتو لپاره یاد کړ له هغه پرته په اوسمهال کي ستونزه حل ده ځکه محکمه شتون لري .
ب ) علماء کرام د قضاء له آدابو څخه یو دا بولي چې قاضي باید پیره دار ، ساتونکی ، کاتبان ( لیکوونکي) او ژباړونکي ولري او همکاران هم باید ولري ترڅو دواړه طرفونه دعوه جذب کړي چې الحمدالله په ټولو اسلامي هیوادونو کي دا ستونزه حل ده .
ج) قاضي باید خپل ځان د دواړو طرفونو په دلایلو باندي وپوهوي تر څو د هغو په روښنايې کي وکولای شي په ښه ډول حکم وکړي او که چیرته د طرفینو له دلایلو څخه خبر ونه اوسې او یا لږ تر لږه د هغوی دلایلو ته غوږ ونه نیسي نو د هغه د حکم صادرول به عدالت ته نژدې نه وي .
د) د قاضي له آدابو څخه به یو داوي چې قاضي باید د غوسې ( غضب ) او اضطراب په وخت کي حکم صادر نه کړي ځکه په دې وخت کي امکان لري چې د دوو کسانو تر منځ عدالت وکړي لکه چې رسول الله (ص) فرمایلي دي :  « عن ابي بکرة (ص) اني سمعت رسول الله (ص) یقول : ولایقضین حکم بین اثنین وهو غضبان » ؛ ژباړه : حضرت ابوبکر (رض) روایت کوي چې له رسول الله (ص) څخه مي واوریدل چې ویې فرمایل : قاضي په داسي حال کي چې غوسه وي باید چې د دوو کسانو تر منځ فیصله ونه کړي .
هـ ) د قاضي له آدابو څخه یې یو دا دی چې هغه باید په قضاء کي ریښتنولي ( روڼ والی ، متانت ) او هیبت وساتي او له هر هغه عمل څخه چې د قضاء په ګټه نه وي یا دقضاء ضد وي باید ډډه وشي .
ز) علماء کرامو یو د قاضي له آدابو څخه د هغوی د شهود پاکوالی یا تزکیه ګڼي چې د هغه کیفیت ، ترتیب او شمیر یې د فقي په کتابونو کي په تفصیل سره تر بحث لاندي نیول شوي دي .
و) د اسلامي علماؤ له نظره سولي ته د دعوې د دواړو طرفونو توصیه او هڅول هم دقضاء له ځانګړیو آدابو څخه دي . اوس نو بیرته د قضاء بحت ته راځو :
۱۱ – د قضاء خپلواکي ( استقلال ) :
څرنګه چې قاضیان د مسلمینو په منځ کي د عدالت ، قضاوت او د دین د حدودو او  احکامو په تطبیقولو باندي مکلف دي نو باید چې د شریعت په احکامو او قانون پوري تړلي او مقید وي . او داسي هیڅ ډول توصیه او مداخله  چې د قضاء خپلواکي تر پوښتني لاندي راولي باید ونه مني . د قضاء خپلواکي له دوو اړخونو کیږي :
۱ – په خپله د قاضي له اړخه : چې د خپل هوا او هوس پیروي ونه کړي په دې مانا هر څه چې یې زړه وغواړي په هماغه ډول باید حکم ونه کړي بلکه باید په احکامو او قانون پوري تړلی یا مقید وي .
۲ – له بله اړخه : په دې مانا چې قاضي باید هیچا ته اجازه ورنه کړي چې د قضاء په کارونو او مسایلو کي مداخله وکړي چې دا موضوع دوه څنګونه لري چې یو څنګ یې بانفوذه کسانو ته راجع کیږي لکه د دولت رئیس ، وزیر ، والي ، ولسوال او نور چې د قضاء په امورو کي مداخله ونه کړي او بل څنګ يې په خپله قاضي ته راجع کیږي او دومره باید ضعیفه نه وي چې د نورو مداخلي ته وخت او موقع ورکړي .
بله موضوع چې د قضاء د خپلواکي لپاره مؤثره ده دا ده چې د قاضي د ژوند اړتیاوي باید پوره ( مرفوع) شي مثلاً قاضي باید له لازم مصؤنیت او امنیت څخه برخمن وي او د دندي له نظره هم باید مصؤنیت ولري ، له بلي خوا باید کافي تنخوا ولري تر څو له یوې خوا په خپله محتاجه ونه اوسي او په نورو کارونو مصروفه نه شي او له بلي خوا که چیرته قاضي کافي تنخوا ونه لري مثلاً پوروړی وي نو په داسي حالت کي کیږي چې کیدای شي په اداري فساد مرتکب شي .

د قضاء د خپلواکي ساتلو طریقه :

څرنګه چې قاضي د امام نائب وي که چیرته په خپله د دولت رئیس مداخله کوي یا فشار ورباندي راوړي نو په واقیعت کي په خپل لاس باندي خپل نائب توب ( نیابت ) مختل کوي او که چیرته بل څوک مداخله کوي نو بیا د دولت د رئیس نیابت د هغه د مامورینو له خوا مختل کیږي . نو د دولت رئیس باید نه په خپله مداخله وکړي او نه بل چا ته د مداخلي اجازه ورکړي چې د قضاء خپلواکي تر پوښتني لاندي راولي . او له بلي خوا قوانین داسي وضع کړي چې د قاضیانو د صلاحیت له نظره کوم بل اجرایې ارګان ته اړتیا ونه لري ترڅو په دې ډول د قضاء خپلواکي وساتل شي .
پنځم بحث لښکر ، اردو یا اسلامي فوځ د اسلامي دولت یو له بنسټیزو ستنیو څخه د فوځ یا لښکر درلودل دي . جهاد چې تر قیامته پوري به دوام لري او یو له اسلامي فرایضو څخه دی د هغه یو له مهمو وسایلو بلکه مهمو پړاونو څخه د لښکر شتون او رایو ځای کول دي . نو پر همدې بنسټ له لښکر پرته لومړی خو اسلامي دولت نه شي تشکیلیدای او دوهم دا چې که تشکیل هم شي خو نه شي کولای په خپلو پښو ودریږي او له ځان او خپل حریم څخه دفاع وکړي.
د امت علماؤ جهاد په څلورو پړاونو ویشلی دی :
الف) هجرت ، ب) اعداد ، ج) رباط ، د) قتال .
الف ) هجرت : له هجرت څخه منظور ، شرعي هجرت  : د دیني شعارونو د اقامې لپاره د کفارو د ملک پريښوودل او اسلامي ملک ته ورتلل له هجرت څخه عبارت دي .او د هجرت مانا هم د ( مانهي الله عنه ) ترک کول دي یاني حقیقي هجرت هغه دی چې انسان ټول منهیات په یو ځل ترک کړي او د اسلام د دین په احکامو التزام وکړي لکه چې په حدیث شریف کي راغلي دي : « والمهاجر من هاجر عما نهي الله عنه » . نو هجرت یو د جهاد له پړاونو څخه شمیرل کیږي ، منظور دا دی چې څوک د جهاد په نیت ملا وتړي نو په ټوپک باندي له سمبالیدو وړاندي باید خپل ځان په اسلامي اخلاقو او کرکټر باندي سمبال کړي.
ب) اعداد : د فوځ او لښکر چمتوکولو ته اعداد وايي چې د الله (ج) د امر پر بنسټ واجب دي . دا اعداد باید دومره په سمه توګه ترسره شي چې د هم د اسلام دښمنان او هم د الله (ج) دښمنان له هغه څخه په ډار کي ولویږي . په دې اعدادو کي نه یواځي دا چې د اسلامي مقرراتو په چوکاټ کي د عسکري هر اړخیزه روزنه شامله وه بلکه د عسکري د هر ډول امکاناتو او وسایلو د تولید او تدارک هڅه هم په کي شامله ده او د الله (ج) او د اسلام د دښمنانو پر وړاندي باندي د مخکي تګ غوښتنه کوي ، ځکه که چیرته له نورو څخه شاته پاتي شول نو د دښمن د ویرولو او په ډار کي اچولو هدف لاسته نه راځي . د دښمن په ډار کي اچولو خورامهم هدف به دا وي چې هغوي په مسلمانانو باندي د تهاجم او تعرض جرئت له لاسه ورکړي . او دا پړاو یاني اعداد د جهاد دوهم پړاو دی ، یاني د جهاد او مقابلې لپاره د لښکر چمتوکول  او له مقدساتو څخه دفاع په داسي ډول چې کفار له هغه څخه په ویره کي شي ، او زموږ ددې فصل د بحث موضوع هم اعداد یا د فوځ او لښکر چمتوکول دي چې په ډیر تأسف سره مسلمانان ددې فریضې په اداء کولو کي مقصر دي او دا مسؤلیت یې نه دی اداء کړی چې نن ورځ له هري خوا تر هجوم او یرغل لاندي دي ، ذلت او سپکاوی هم له همدي وجې مسلمانانو ته متوجه شوی دی . البته د اسلامي هیواد د نظامي قوې په رأس کي په خپله امام یا خلیفه ځای لري ځکه د مسلمانانو امام هم د سیاست په ډګر کي ، هم د ادارې په ډګر کي ، هم د عبادت او لمانځه په ډګر کي او هم د جنګ او جهاد په ډګر کي په لومړي قطار کي ځای لري او د مسلمینو لارښوود یا پيښوا وي . لکه چې رسول الله (ص) له دې صفتونو څخه برخمن وو .
ج) رباط : د جګړي له پیل څخه وروسته او وړاندي سنګرداري ته رباط وایې او د جهاد دریم پړاو له رباط یا سنګرداري څخه عبارت دی. لکه چې رسول الله (ص) فرمایلي دي : « رباط یوم في سبیل الله خیر من الف یوم في غیره » ؛ ژباړه : یاني د الله (ج) په لاره کي یوه ورځ سنګرداري له هغه پرته له زرو ورځو څخه غوره ده .
د) قتال : یاني کله چې جګړه پيل شوه نو همدې ته قتال وایې او دې ټولو څلورو پړاونو ( هجرت ، اعداد ، رباط او قتال ) ته جهاد وایې . لکه چې وړاندي مو وویل زموږ د درس موضوع اعداد دي یاني له خپلو دیني او ملي ارزښتونو او مقدساتو څخه د دفاع لپاره د فوځ او لښکر برابرول او چمتوکول . په دې اړه الله (ج) فرمایلي دي : « وَ أعِدُّوأ لَهُمْ مَّا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَةٍ وَمِن رَبَاطِ الْخَیْل تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُو اللهِ وَ عَدُوَّکُمْ » ؛ ژباړه : یاني د دښمن پر وړاندي تر خپل آخرني وسه پوري چمتووالی ولرئ ،او د آسونو قوت او چمتووالی په داسي حال کي چې په هغه سره ډاروئ د الله (ج) او ستاسو خپل دښمنان . البته اعداد له تجهیز سره توپير لري ځکه تجهیز له دې څخه عبارت دی چې یوڅوک قتال ته چمتو دی خو فرضاً بوټونه نه لري ، خو اعداد له آزادي ، انسانیت ، انساني فطرت ، ارضي تمامیت ، دخپلواکي ساتل او دغصب شویو ځمکو د بیرته اخیستلو لپاره د دفاع کولو د انګیزه ورکول او د ملت چمتوکول دي ، او په مجموع کي اعداد ؛ ذهنیت ورکول ، د مسلمانانو په فوځ کي شاملول او بالاخره زده کړه ورکول او نور دي ، او د اسلام په دین کي اعداد واجب دي ځکه ټولي اسلامي لاري له دعوت څخه نیولې تر اعلاء کلمة الله په هغو پورې تړلې دي .
شپږم بحث د امر باالمعروف او نهي عن المنکر اداره دا اداره د اسلامي دولت یو له خوراعمده ستنیوڅخه ده چې د هغې وجایب د مسلمانانو له خورا بنسټیز و ټولنيزو  وجایبو څخه  دي. زموږ بخث به په لاندینیو موضوعاتو باندي تمرکز پیدا کړي :
۱ – د معروف او منکر مانا .
۲ – د امربالمعروف او نهی عن المنکر ادارې مشروعیت
۳ – ددې ادارې د تشکیل حکم
۴ -  د هغو کسان صفات چې دا اداره مخته وړي
۵ – ددې ادارې اختصاصات یا کارې برخي ( ساحې )
۶ – له امربالمعروف او نهی عن المنکر څخه د بې پروایې ( غفلت ) پایلي .
۱ – د معروف او منکر مانا :
معروف په لغت کي پیژندل شوي ته وایې او له دې وجې چې مسلمین هغه بیا بیا عملي کوي نو د هغوی خوي او راتلوونکی کیږي – ځکه یې پیژني . او په شرعي اصطلاح کي هر هغه کار یا هر هغه څه چې اسلامي شریعت یې خوښوي معروف ورته وایي چې فرض ، واجب ، سنت او مستحب په کي شامل دي ، نو په معروف سره امر کول په فرضو ، واجبو، سنتو او مستحبو سره امر کول دي . او منکر په لغت کي ناپيژندل شوي ته وایي ځکه مسلمین هغه نه ترسره کوي چې ویې پیژني ، یاانکار شوي ته وایې څرنګه چې مسلمین د منکر امر ردوي او انکار ترې کوي له همدې وجې ورته منکر وایې ، او په اصطلاح کي هر هغه څه چې شریعت نه خوښوي او هغه ناوړه ګڼي – منکر ده ؛ لکه محرمات او مکروهات . نو په روا کارونو باندي امر کول معروف او له ناروا او نامشروع کارونو څخه منع کول نهی له منکر څخه ده .
۲ – ددې ادارې مشروعیت :
د امربالمعروف او نهی عن المنکر د مشروعیت دلیل هم په قرانکریم او هم په نبوي سنتو کي ذکر شوی دی لکه چې الله (ج) فرمایي : « وَلْتَکُنْ مِنّکُمْ اُمَّةٌ یَدْعُونَ اِلَّی الْخَیرِ وَیَأمُرُونَ بِالْمَعرُوفِ وَیَنهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ وَاُوْلیکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ »؛ ژباړه : او له تاسو څخه باید یوه داسي ډله وي چې راوغواړي دنیکي لوري ته او امر وکړي په ښو کارونو سره ، او منع کړي له ناوړه کارونو څخه چې هغه ډله ریښتني دي . او هغه حدیث چې ابوسعید خدري (رض) له رسول الله (ص) څخه روایت کړی : « من رأی منکم منکراً فلیغیره بیده ، فان لم یستطع فبلسانه ، فان لم یستطع فبقلبه وذلک اضعف الایمان » ؛ ژباړه : که چیرته له تاسو څخه څوک کوم بد کار وویني باید چې په خپل لاس هغه ته تغییر ورکړي او که چیرته په لاس باندي ونه توانیده نو په ژبه دې هغه ته تغییر ورکړي او که چیرته په ژبه هم ونه توانیده باید چې په خپل زړه کي هغه بد وګڼي او دا د ایمان خوراضعیفه درجه ده .
لکه چې الله (ج) په مبارک آیات کي فرمایلي دي : « خُذِالْعَفْوَا وَأمُرْ بِالْعُرْفِ وَأعْرضْ عَن الْجَاهِلِینَ » ؛ ژباړه : بخښنه یا عفوه خپله پیشه وګرځوه او امر په معروف باندي کوه او له ناپوهانو څخه مخ اړوه . دا ټول د هغود مشروعیت  د وجوب دلایل دي . امر په معروف له ځانګړي اهمیت څخه برخمن ده لکه چې د ماشوم او لیوني له لاس څخه د اورلګیت ( ماچس )  ساتل اړین دي ، نو د قماروهونکو ، شراب خوړونکو ، لواطت کوونکو او زناکوونکو مخه باید ونیسي تر څو ټولنه له دې څو مفاسدو څخه په امن کي او سالمه پاتي شي ، د الله (ج) په قول کي راغلي : « کُنْتُمْ خَیْرُ اُمَةٌ  اُخْرِجَتْ لَلنَّاسِ تَأمُرُونَ بِالْمَعرُوفِ وَتَنهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَتُؤمِنُونَ بِالله »( آل عمران /۱۱۰) ؛ ژباړه : یاستئ تاسو غوره امت چې بهر کړل شوي یاستئ د خلکو لپاره او ورته وایاست په ښو کارونو سره او منع کوئ یې له بدو کارونو څخه او په الله (ج) باندي باور لرئ . او حضرت رسول الله (ص) فرمایلي : « افضل الجهاد کلمة حق عند سلطان جائر» ؛ ژباړه : غوره جهاد د ظالم پاچا پر وړاندي حقي خبري کول دي .
۳ -  په امربالمعروف او نهی عن المنکر باندي حکم : د امر په معروف او نهي له منکر څخه حکم واجب دی لکه چې د ( وَلْتَکُن مِنْکُمْ اُمَةٌ ) آیات له انځور څخه معلومیږي چې د یوې طائفې یا ډلې شتون چې په معروف باندي امر وکړي اړین ګڼل کیږي .
او دا مطلب یاني په معروف باندي د وجوب امر له دې مبارک آیات څخه څرګندیږي : « خُذِالْعَفْوَا وَأمُرْ بِالْعُرْفِ » . ځکه په دې آیات شریف کي په ښکاره ډول امر شوی او د فقي د قاعدې د اصولو اړوند امر تر هغه چې کوم نژدېوالی او او ردوالی ( قرینه صارفه ) شتون ونه لري نو د جوب غوښتنه یې کوي او همدارنګه په دې حدیث شریف کي : « فلیغیره بیده » له منکر څخه په نهي سره امر شوی دی .
امر په معروف او نهي له منکر څخه په دوه ډوله یا شکلونو ترسره کیدای شي چې په لاندي ډول بیانیږي :
۱ – په ځانګړي یا فردي ډول چې د هر مسلمان وګړي وجیبه ده .
۲ – د یوه دولتي ارګان یا ادارې له خوا چې داهم له دې آیات شریف څخه په ډاګه کیږي : « وَلْتَکُن مِنْکُمْ اُمَّةٌ » ؛ امت د خلکو یوه مجموعه ده چې کولای شو هغه په یوه ځانګړې اداره سره تعبیر کړو .
۴ – ددې ادارې د کارکوونکو صفتونه :
یاني دعوت کوونکی باید عادل او آساني راوړونکی واوسي او خورا مهم صفت چې د امربالمعروف او نهی عن المنکر د آمیرینو لپاره شرط ګڼل شوی دی دادی چې په خپله هغوی باید په اسلامي اخلاقو او کرکټر باندي سمبال وي ځکه په حدیث شریف کي راغلي دي : « لاینبغي للرجل ان یأمربالمعروف وینهي عن المنکر حتي یکون فیه خصال ثلاث رفیق بما یأمر رفیق بما ینهي عالم بمایأمر عدل بما ینهي » ؛ ژباړه : د هغه چا لپاره چې امر په معروف اونهي له منکر څخه کوي مناسبه نه ده تر هغه چې دا دری خویونه په هغه کي نه وي : په امر او نهي کي له نرمي څخه کار واخلي ، په هغه څه چې امر کوي عالم وي او په نهي کي له عدل څخه کار واخلي . رسول الله (ص) فرمایلي دي : « یسروا ولا تعسروا بشروا ولا تنفروا » ؛ ژباړه : آساني کوئ ، سختي مه کوئ ، زیری ورکړئ او متنفر کوئ یې مه .
دعوت کوونکی باید د دعوت طریقه مراعات کړي او په خپله باید په هغه عمل وکړي ، دالله (ج) قول دی : یَاأیُّهَاالَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لاَ تَفْعَلُوْنَ » ؛ ژباړه : اې مؤمنانو ولي وایاست هغه څه چې نه کوئ ؟  او په بل ځای کي یې فرمایلي : « أتَأمُرُونَ النَّاسَ بَالْبِرِ وَتَنْسَوْنَ أنْفُسَکُمْ وَاَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتَابَ اَفَلا تَعْقِلُون » ؛ ژباړه : آیا خلکو ته په نیکي سره امر کوئ او خپل نفسونه هیروئ په داسي حال کي چې تاسو قران لولئ آیا عقل لرئ ؟  په حدیث شریف کي راغلي چې د قیامت په ورځ هغه کسان چې خلک اسلام ته رادعوت کوي او په خپله ورباندي عمل  نه کوي د هغوي کولمې راوځي ، خلکو وپوښتل دا کومه ډله ده ؟ په ځواب کي یې وویل شول : هغه کسان دي چې دعوت کوي خو په خپله ورباندي عمل نه کوي .
۵ – کاري ساحې او یا اختصاصات :
کله چې دا اداره جوړه شوه نو کولای شي چې ټول خلک په هر ځای کي رادعوت کړي ، کولای شي له فساد ، منکراتو لکه رشوت خوړل ، ظلم ، اخلاقي فساد ، ادارې فساد او ... نورو څخه مخنیوی وکړي . له لوړ رتبه دولتي کسانو څخه پوښتنه وکړي او هغوی عدالت ، ښو کارونو او امانت ساتلو ته رادعوت کړي ، ځکه د هغوی په اصلاح کیدو سره یې تر لاس لاندي کسان په خپله اصلاح کیږي . په ټوله اسلامي نړۍ کي دا اداره شتون لري چې خورا مهمه کاري ساحه يې امر په معروف ، نهي له منکر څخه ، او د خیر او د الله (ج) د دین په لوري دعوت کول دي . که چیرته په اسلامي دولت کي دې ارګان شتون درلوده او دا کار یې ترسره کاوه نو دا مسؤلیت لکه چې فرض کفایي دی د نورو له غاړي ساقطیږي او که چیرته په دولت کي دا ډول ارګان شتون نه درلوده نو دا مسؤلیت د ملت په یوه یوه غړي باندي د یوه کار او لازمي امر په څیر  واجب دی .
۶ – د امربالمعروف او نهي عن المنکر په کار کي د بې پروایې پایله :
هماغه ډول لکه چې د دین او دینا نیکمرغي د امربالمعروف او نهي عن المنکر په اثر رامنځته کیږي نو که چیرته د امر په معروف او نهي له منکر څخه  بې پروايې وشي نو برعکس د دین او دنیا ټوله هستي به له زوال سره مخامخ شي . په حدیث شریف کي راغلي چې : که چیرته د خلکو ډله د خیر په لور رادعوت نکړئ پر هغو باندي د الله (ج) لعنت دی . والله اعلم بالصواب.
ومن الله توفیق