د ازادۍ ورځې په مناسبت يوه سيمينار ته د موضوع راته ويل شوي وو، ما د نورو کتابونو تر څنګ د ارواښاد مير غلام محمد غبار تاريخ هم راواخېست. له نظرياتي اختلاف نه ور اخوا او سره له دې چې غبار چپي افکار لرل؛ خو په کوم اسلوب چې غبار تاريخ ليکلی نو په دې کې هغه بې سياله دی، د هېواد د تاريخ ليکنې په ډګر کې غبار لوی قامت دی او لوی نوم دی. ما چې په ځانګړي ډول د غازي امان الله خان او ازادۍ ورځ په مناسبت غبار لوست نو نالوستې پېښې مې مخې ته راتللې او نوي تأثرونه مې پر ذهن خورېدل. غبار له غازي امان الله خان سره سخته مينه لري، خو هغه هيڅکله د ريښتياو په ځای کې پېښو ته انحراف نه دی ورکړی، او پېښې يې په امانت ثبت کړي.
مطالعه انسان له مخکې له مخکې قضاوت او د پېښو په وړاندې له تعصب نه ساتي، مطالعه انسان ته له پېښو سره د ريښتيني تعامل او عادلانه برخورد وړتيا ورکوي. هيڅ انسان لره نه ښايي چې لږ تر لږه تاريخ په نظرياتي قناعتونو کې راواخلي، د فېسبوک په کنځلو او تومتونو کې او د تنظيمي جذبو په شور کې تاريخي پېښې ځای نه لري. د تاريخ ځای د تاريخ پاڼې دي چې يو انسان يې بايد فقط د پېښو په توګه ولولي خو تحليل دې خپل ولري.
تش لاسې بې انډوله جګړه!
هغه جګړه چې امير حبيب الله خان ونه کړه، محافظه کاري يې وکړه همغه جګړه غازي امان الله خان په خپل انداز کې وکړه، هغه مهال چې انګليس په هند کې وو او ايران کې يې هم لښکرې ګرځېدې د غزا ناره په کې درنه ناره وه، غازي چې انګليس ته د ۱۹۰۵ کال د تړون د بيا کتنې ليک ولېږه، منتظر پاتې نه شو او سملاسي يې ازادي اعلان کړه.
که تاسو له انګليس سره د افغان ځواکونو زور او ځواک پرتله کړئ، نو له انګليس سره جنګ يوازې د افغانانو سرزوري ګڼلی شئ، يوه لويه امپراتوري چې په اروپا کې يې المان، اترېش او عثماني ترکيې ته ماتې ورکړې وه، څرنګه پرې د غازي امان الله خان لښکرې غورځېږي، دا تعجب دی.
دا جګړه له هره پلوه بې انډوله وه، په هر محاذ کې د انګليس او هند ځواکونو او وسلو شمېر په کراتو زيات وو، هغوی منظمه اردوه وه او هغوی تربيه شوي نظاميان وو او هغوی د اعاشې او اکمال له نظره په ډېر لوړ حالت کې وو، خو افغان پوځونه چې ټول شمېر يې تر ۶۰ زرو رسېده ډېر نامنظم وو، خواړه او پوښاک يې غريبانه او پر خپل ځان وو، د وسلو او اکمال حالت يې ډېر خوار وو او دوی اصلاً د انګلیس له پوځ سره په دغه حساب نه شوای جنګېدلی، يوازې په دې جګړه کې نه بلکه په لومړۍ او دويمه جګړه کې هم افغانان دغسې تش لاسي وو، او ډک لاسي يرغلګر يې په مخ او څټ وهل. تاسو که د افغان انګليس په دويمه جګړه کې د انګليس لښکرې له بولانه تر کابله تعقيب کړئ، نو تاريخ به تاسو ته په دغه ټوله لاره د انګليس د لښکرو لوڅې هديرې دروښايي، تاسو به په کې په کابل کې متجاوزين ډېر بې وسه اړ محاصره ووينۍ، خو دا هر څه افغانان په خپل همت او سرزورۍ کوي، د نړۍ کوم ځواک هم نه شته چې ورته وسلې ورکړي، روزنه ورکړي او حمايه يې کړي. او دا زمونږ د تاريخ راپاتې تسلسل دی، مونږ ته راښايي چې افغانان په تشو لاسونو لوی ځواکونه څنګه پرزوي.
کله چې د پکتيا پر محاذ د سپه سالار محمد نادرخان په مشرۍ لښکرې له ټل او واڼې اوړي او هغوی چې کوهاټ ته نارسيده له جنګه منعه کېږي دا هم د تاريخ متاسف حالت دی، د نادرخان لښکرې او خپله هغه د غازي امان الله خان د جنګ پر متارکه په نه زړه هملته تمېږي خو په مياشتو مياشتو د ټل او واڼې پرېښودو ته نه حاضرېږي، هغوی له انګليس سره د ډېورنډ د کرښې حساب کاوه. که دغه غالب لښکر همداسې کوهاټ ته تللي وای او پر پېښور راښکته شوي وای او له خيبره پرې د چکنور ملاصيب، جنرال محمد عمرخان او کنډک مشر محمد اکليل خان بدخشاني پوځيان ورغلي وای، له چتراله پرې عبدالوکيل خان او ميرزمان خان ورشيوه شوي وای نو دا جګړه په خپل نرخ کې افغانانو ګټله.
د مشرقي پر محاذ چې کله صالح محمد خان له وزير محمد ګل خان مومند سره له جنګه پر شا شول، انګليس ډکې ته راورسېد او بيا چې په باسول کې د چکنور ملا صيب او روحاني مشرانو ولسي لښکرې د جنرال محمد عمرخان، غلام نبي څرخي او کنډک مشر محمد اکليل خان بدخشاني له نظاميانو سره انګليس ته ودرېدل دوی يې په بله مرحله کې پر شا وتمبول او دا بايللی محاذ يې وګاټه.
د کندهار محاذ، شيعه او سني فتنه!
د کندهار محاذ لپاره سردار عبدالقدوس خان مشر ټاکل شوی وو، هغه چې له کابله روان شو، په غزني کې ورسره محمد الله هزاره او عباس خان هزاره له خپلو هزاره قوميانو سره يو ځای شول او په کندهار کې ورسره سيد نورمحمدشاه قزلباش، محمد اسلام خان بلوڅ او ګڼ پښتانه مشران يو ځای شول.
د کندهار والي لوی نايب خوشدل خان له انګليس سره د جنګ تابيا نه لرله او مزاحمت يې کاوه، سرادار عبدالقدوس خان لومړی همدا خوشدل خان له دندې وشاړه، او بيا د انګليس پر ضد جنګ ته وخوځېد، په همدې مهال يو حنفي اهل السنت زلمی بې درکه شو، او چې لټه يې پيل شوه نو مړی يې د قزلباشانو له سيمې راوويستل شو، او په دې ډول د شيعه او سني د ټکر فعال حالت رامنځته شو. که په همدې مهال معقولو او بادرايته مشرانو منځګړتوب او مصلحتوب نه وای کړی نو دې فتنې د جنګ په دې محاذ کې د انګليس پر ځای خپله افغانان او مسلمانان په خپلو کې اچول، ويل کېږي چې دا توطيه انګليس طرحه وه او د خوشدل خان په واسطه يې تطبیق کړه.
دغسې پېښې وروسته بيا د شوروي پر ضد د جهاد په وختونو کې هم څو ځل تجربه شوې، او دا اوس هم د شيعه او سني فتنو شولانګه له بيرون نه طرحه کېږي.
د ازادۍ جګړه، خو کوم هسې جګړه؟
دلته يوه مهمه پوښتنه چې بايد مطرح شي دا ده چې ايا دا جګړه د اشغال پر ضده وه؟ که د اشغال پر ضد وه نو د هغه مهال افغانستان په محدوده کې خو انګليس پوځونه موجود نه وو، که د ډېورنډ کرښې يا کوزنيو پښتنو په ننګه وه نو بيا غازي ولې د پنډۍ په تړون کې د ډېورنډ کرښه بيا ځلې ومنله؟
په افغانستان کې انګليس پوځونه موجود نه وو، افغانستان په داخلي لحاظ خپلواکي لرله خو په بهرنيو سياستونو کې د انګليس تابع وو، او دا تابعيت د امير حبيب الله خان تر وخته په تړونونو کې رسمي او په لومړۍ نړيواله جګړه کې بېساری عملي شو. د ازادۍ جګړې افغانستان په بهرنيو سياستونو کې خپلواک کړ، خو دا واضح ده چې په وطن کې د انګليس لښکرې نه وې چې ويستل شوې وای، نو په دې مانا دا جګړه بېخي بل ډول وه.
د ازادۍ دا جګړه په ټولو محاذونو کې وګټل شوه، خو چې تاواني شوه نو په اوربندونو او پنډۍ تړون کې تاواني شوه، متارکه په داسې حال کې وشوه چې غازيان په ټل او واڼه اووښتي وو، ميرام شاه ته رسيدلي وو، کوهاټ ته نزدې وو او که همداسې مخته تللي وای نو پېښور يې فتحه کاوه، متارکې غازيان سخت نااميده کړل او دوی په ماتو زړونو ګټلې سيمې بېرته دښمن ته سپارلې.
د پنډۍ تړون، په کوم تاوان!
غازي امان الله خان پنډۍ ته د سولې د تړون لپاره پلاوی ولېږه، د دې پلاوي مشري د کورنيو چارو وزير علي احمد خان کوله، علامه محمود طرزی د بهرنيو چارو وزير له دې ټاکنې سره موافق نه وو. داسې شک کېده چې علي احمد خان د انګليس ځری دی، دا علي احمد خان د کندهار د والي لوی نايب خوشدل خان زوی وو، کوم چې په کندهار کې هم د ازادۍ د جګړې په مقابل کې مزاحمت کاوه.
د پنډۍ تړون لاسليک شو، خو کوم تاوان چې په کې افغانانو وکړ هغه داسې وو چې افغانان په کې مغلوب لوری شو او انګليس چې ماته يې خوړلې وه پر افغان لوري يې ډېرې بدرنګې ومنلې:
په هند کې يې د امير حبيب الله خان ټوله شتمني کنګل کړه.
د هر راز صادراتو او وارداتو لار يې پر افغانانو وتړله.
او په غټ شرم کې د افغانستان دولت د ډېورنډ کرښه بيا ځلې ومنله.
له شوروي سره اړيکې!
کله چې غازي امان الله خان د انګليس نه خپلواکۍ اعلان کړه، په همدغه مهال يې له شوروي سره د اړيکو هڅه وکړه، څو ليکونه د غازي امان الله خان او شوروي مشر ولاديمير لېنن تر منځ تبادله شول، وروسته بيا د افغانستان او شوروي اتحاد تر منځ د دوستۍ تړون هم لاسليک شو.
غازي چې د شوروي نوي انقلابي رهبرۍ ته ليک لېږلو او اړيکې يې ټينګولې دا دوستي په همدې تناظر کې د غازي مجبوري وه چې له هره اړخه د انګليس په لښکرو کې راګير وو. د ډېورنډ پر ټوله کرښه او ايران په ټوله خاوره انګليس بلوسېده، هغه لږ تر لږه د شمال له سرحدونو په بېغمۍ کې غوښتل چې د ډېورنډ پر کرښه د انګليس پر مورچلونو ډزې وکړي.
د ازادۍ جګړه او ماورألنهر!
د افغانستان د ازادۍ اعلان د منطقې پر ازادۍ غوښتنې غورځنګونو اغېز ښندلی، دا اغېز په ټول ګاونډ کې محسوس دی، هغه مهال په سيمه کې يوازې افغانستان وو چې يا خو ازاد پاتې شوی او يا د ازادۍ په جنګ کې مصروف پاتې شوی، نو ځکه خو يې حق جوړېده چې په سيمه کې د ازادۍ پر رمز واوړي.
له انګليسه د افغانستان د ازادۍ پر مهال بخارا هم له استعمار سره د مبارزې غورځنګونه لرل، له دغو ازاديپاله خوځښتونو سره چې غازي کومه مرسته کړې هغه د تاريخ پر سينه ټومبلی وياړ دی، دغه وياړ غازي تر پايه وساته او معامله يې پرې ونه کړه.
د افغانستان تر ازادۍ وروسته، د بخارا پاچا سيد علم خان ته غازي امان الله خان خپل پوځيان، څلور توپونه او دوه فيلان ور ولېږل، د بخارا پاچا بيا د کودتا او جنګ تاب رانه وړ، ماته يې وخوړه او په بخارا کې افغان پوځيان بنديان شول چې وروسته بيا د عبدالهاي داوي او غلام صديق خان څرخي په وساطت راخوشې شول، امير سيد علم خان کابل ته رامهاجر شو او همدلته بيا وفات او دفن شو. دا وروستی ځل نه وو، غازي امان الله خان وروسته بيا د شورويانو پر ضد مبارز انور پاشا هم حمايه کړ.
په داسې حال کې چې غازي له شوروي اتحاد سره د دوستۍ تړون درلود خو بيا يې هم د هېواد په شمال کې د ازادۍ غورځنګونه په خپل انداز کې حمايه کړل، دا په دې دلالت کوي چې نوموړی غازي څومره ازاديپاله وو، له دې معلومېږي چې د هغه دښمني له انګليس سره نه وه، د هغه دښمني له غلامۍ او بادارۍ سره وه، او دا باداري که د انګليس وه او که د شوروي، غازي پرې ګوزار کړی.
ازادي او پر هند يې اغېز!
د افغانستان د ازادۍ لوی تاثير د هند پر نيمه وچه وو، هند چې
