د افغانستان معاصر اقتصاد ته یوه لنډه کتنه (۲)

 
ډاکتر محمدنواب ویساند: 
                                         
                                                   
د یویشتمې پېړۍ په لمړۍ لسیزه کې د هېواد
بیا رغونه او اقتصادي  پرمختیا
او یو  څو وړاندیزونه
      درېمه برخه :    
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                  
                            د ۱۳۳۶ ل کال څخه  تر ۱۳۸۸  ل  کال  پورې  ، په  بېلابېل پیر کې  د معدني ، فابریکوي او  برېښنا تولیداتو  د کچې   یو پر تلیز انځور :

د محصول ډولونه	دمقیاس واحد	۱۳۳۶	۱۳۵۷	۱۳۶۷	۱۳۸۶	۱۳۸۸
معدني مواد: طبیعي ګاز	ملیون متر مکعب	. . .	۲۴۶۱	۱۰۰۵	۱۶۱،۴	۱۴۲،۲
د ډبرو سکاره	زر ټنه	۱۹،۶۴۸	۲۱۸	۱۳۸	۲۴۲،۷	۵۰۰،۱
مالګه	زرټنه	۲۲،۰۶۲	۸۱	۳۷	۱۲۳،۰۸۱	۱۸۰،۳۸۴
فابریکاتي مواد : اوړه	زر ټنه	. . .	۹۷	۱۶۱	. . .	. . .
بوره	زرټنه	۴،۷۹۳	۱۰،۷	۰،۱	. . .	. . .
نباتي  غوړی . دولــــــتی                                خصوصی	زرټنه	. . .	۱۰،۳	۰،۱	۰،۴۰۳ ۹،۳۳	۰،۴۳ ۹،۵۹۸
مالوچ	زرټنه	۲۲	۴۱،۵	۷،۷	۱،۰	۱،۳
نخي ټوکران	ملیون متر	۱۹،۷۶۴	۸۸،۵	۳۲،۹	. . .	. . .
وړین ټوکران	ملیون متر	۰،۲۱	۰،۴	۰،۲	. . .	. . .
کیمیاوی سره	زرټنه	. . .	۱۰۵	۱۱۷	۳۷	۲۹،۵۷۲
سمنټ	زرټنه	۳۴،۰۷۸	۱۲۶	۷۰	۴۴،۶	۳۱،۵
د برېښنا انرژی	ملیون کیلوواټ ساعت	۴۷،۱۸	۸۴۵،۴	۱۱۷۶	۱۰۰۷،۵	۹۳۷،۷

 
                په هېواد کې د پرېــــــمانه   روانو اوبو سره سره  ، چې د هیواد په دننه کې  د بـــــــریــښـــــنا د تولید لپاره یوه  ډېره ښه  او په زړه پورې سرچینه بلل کیږي  ، افغانستان  خپله د اړتیا وړ بریښنا  ( ۱، ۲۴۹  میلیون کیلوواټ  په  ۱۳۸۷  ل کال او ۶، ۶۶۹  میلیون کیلوواټ په  ۱۳۸۸  ل کال کې )  د ګاونډیو هېوادونو لکه ایران ، تاجکستان ، ترکمنستان ، او    ازبکستان   څخه  ، په ترتیب    د ۳، ۳۶۰    او ۶، ۱۳۱۱  میلیون افغانیو په بیه وارد کړې ده   [ ۱۳ مخ ۱۴۵ ]  . سر ه لدې  چې ، د هېواد په کچه  د بریښنا  د کارکوونکو شمېر په ۱۳۸۳ ل کال کې د ( ۲۷۹۹۴۹ ) څخه په ۱۳۸۹  ل کال کې و (۷۲۰۰۰۰ ) کسانو ته لوړ شوی دی [۱۹] ، خو ددې سکټور د پراختیا لپاره د دادومره مرستو سره بیا هم لکه څنګه چې ښایي بنسټیز کارونه ( د برېښنا د نوو سټېشنونو  یا کارخانو جوړېدل ) نه دي تر سره شوي . او یواځې په واریداتي  برېښنا بسنه شوې  ده .  
                    د ۱۳۸۱ ل کال راهیسي  د وانیو په چارو کې د پام وړ خوځښت  لیدل کیږي  ،  په  لویو ښارونو او په تېره بیا په  پلازمنه  کابل کې  خورا زیاتې  خصوصي او شخصي ودانۍ  جوړې  شوې  دي  . همدارنګه یو زیات شمېر   دولتي  ودانۍ ، لویې  لارې ، پلونه ،هوائی ډګرونه ، ښوونځي ، روغتونونه  او داسې  نور  د مرستندویه  هیوادونو په  مرسته  د روانې پېړۍ په لمړۍ  لسیزه کې  جوړ شوي دي . په ټول هېواد کې ۴۲۱۵۰ کیلومتره سرک شتون لري چې د هغې جملې څخه  ۱۲۳۵۰ کیلومتره قیر او ۲۹۸۰۰کیلومتره خام یا غیر قیریزي دی [    ۲۱په  ۲۰۰۶ ]  . یواځې د حلقوی سرک اوږدوالی ۳۳۶۰ کیلومتره ته رسیږي ،  چې څوارلس  ولایتونه سره نښلوي [۲۲].  د حلقوی سړک لپاره  درې ملیارده ډالره په پام کې  وو    چې  ۲،۵ ملیارده یې کارول شوي دي  [۲۳] . د اقتصاد وزارت د رپوټ له مخې په ورستیو څو کلونو کې   ۶۱۰۰ کیلومتر حلقوي ، سیمه یز ، او ولایتي  سرکونه   قیر ( چې په دې توګه  د [۱۹  او ۲۲ ]  شمېر    له مخې  په ټولیز  ډول   د قیر شوي  سرک کچه باید  ۱۸۰۰۰ کیلومتر ته رسیدلای  وایي  ، چې  نه  ده  )   او د ۱۲۲۵  کیلومتر په اوږد والي د اور ګاډي   د پټلۍ د جوړولو لمړني څېړنیز کارونه او د هغې  جملې څخه  ۷۵ کیلومتر آبادول  د تېرو څو کلونو د لاس ته راوړنو څخه  بلل کیږی . همدارنګه په تېرو دریو کلونو کې د  ۷۰۰ بندونو ، سربندونو او کانالونو  ودانول او یا بیارغول ، او د ۱۴۲۲۳۴ هکتاره ځمکې  خړوبول   یاد شوي   دي   [۱۹  ] .  څرنګه چې افغانستان یو غرنی  او وچې پورې  تړلی هېواد  دی، د سمندري  ترانسپورت  او تر دې مهاله د اور ګاډي د  نه شتون له کبله د وګړو  او   مالونو  د   لېږد  را لېږد   لپاره د    لاریو ، بســــــــــونو او وړو موټــــــــرو  څخه کار اخستل کیږي    .   
د یو لړ ورکړل شوو شمېرو  له مخې په ۱۳۸۸ ل کال کې  د لاریو شمېر  (۱۶۹۷۳۷ ) ،  د سرویسونو شمېر ( ۷۱۵۸۱) عرادې  وو ، چې په  ټولیز ډول  د ټولو وړو او غټو ثبت شوو موټرانو شمېر په  همدغه کال ( ۱۰۳۶۰۲۵ )  عرادې ښودل شوی دی . [۱۳ ، مخ ۱۶۲ ] . 
که څه هم  په دې ورستیو څو کلونو کې   د ځمکني  ترانسپورت تر څنګ د  هوائی  ترانسپورت  په برخه کې  یو څه پرمختګ شوی  او  د همدغه چارو د تر سره  کولو د  پاره اســــــانتیاوې  بـــــــرابرې  شوې دي  خو بیا هم  لکه څنګه چې لیدل کیږي  ، ډېرې ستونزې  لا  پر ځای پاته دي  .  د ځینو معلوماتو له مخې  د اریانا افغان  هوائی شرکت  ۹ فرونده  بوینګ الوتکې لري ، چې یواځې  په ۱۳۸۸ ل کال کې یې  ۲۹۳۰۰۰ مسافرین او ۳۲۷۷ ټنه مالونه  لیږدولي دي  . ددې  ترڅنګ درې نور خصوصي هوائی شرکتونه هم  ۱۲ فرونده مسافروړونکې  الوتکې  په واک کې لري  ، چې په همدغه کال یې ۴۲۱۰۰۰ مسافرین لېږدولي دي . ددغه خصوصي شرکتونو د جملې څخه یواځې د صافي هوائی شرکت ۲۶۳ ټنه مالونه هم  لېږدولي دي  [ ۱۳  مخ   ۱۶۲ ] .
                    د یوویښتمې  پېړۍ  د  لمړۍ لسیزې په دوهمه نیمائې  کې د هېواد په مخابراتي سستم کې  د یادونې وړ  پرمختګ شوی دی . د مخابراتو د وزارت د  دروستیو  معلوماتو له مخې  د موبایل د مخابرې څخه ۱۳میلیون ګډون  کوونکي ګټه پورته کوي ، همدارنګه یو ملیون د انترنېت د شبکې  څخه کار اخلي . [۱۷] .  که  په ۱۳۳۶ ل کال کې د تلیفون شمېر ۴۰۲۸ پایي  و ، په  ۱۳۵۷ ل کال کې ۲۲۱۵۴۶ پایو ته  و رسېد[ ۱۱]  خو  په ۱۳۸۸ ل کال کې  د ثابتو ټیلفــــــــــــونونو   شمېر لا اوس هم وروسته پاتې  او   ۱۴۰۲۰۵   پایي  ښودل شوی دی  . [ ۱۳، ۱۶۲ مخ ] . په ټولیزه توګه د مخابراتو او معلوماتی تکنالوژۍ په برخه کې ۶  ،۱  ملیارد ډالره پانګونه شوې ده [۱۹] .
                 ددې تر څنګ   په همدې موده  کې  د بانـــــــــکي سســـــتم په برخه کې  مثبت بدلون   تر سترګو کیږي  . اوس مهال په   هېواد کې  لس خصوصي افغاني بانکونه ، دوه دولتي  او پنځه د بین المللي بانکونو څانګې  فعاله دي .
                  همدا راز  په ورته وخت کې  ،   لمړنیو روغتیایي  خدمتونو د پوښښ ساحې ته ۸۷ سلنه پراختیا ورکړل شوې ده  چې په دې ډول لومړنیو خدمتونو ته  د دوو ساعتونو مزل څخه وروسته په هېواد کې  ۶۶ په سلو کې خلک لاس رسی لري [۱۹] . خو بیا هم  د هېواد یو زیات شمېر  وګړي  د یوې  عادي او معمولي  ناروغۍ  د علاج  لپاره  نورو هېوادونو او په تېره بیا پاکستان او هند ته   سفر کوي .
                  د ښــــــوونــــې او روزنــــــې  او عالي تحصیلاتو په برخه  کې  د ۱۳۳۵ ل کال  څخه   تر  ۱۳۸۸ ل کال پورې  د پام وړ  پرمختګ  لیدل کیږي  .  په تېره بیا  د روانې پېړۍ  په  لمړۍ لسیزه کې   د عالي تحصیلاتو  په برخه کې  د دولتي  پوهنتونونو   تر څنګ یو  زیات شمېر  خصوصي  پوهنتونونه   او  تعلیمي موسسې هم  منځ ته راغلي دي .  چې د یو لړ  شمېرو  له مخې به یې  په لاندې لښتلیک کې  پرتلیز انځور وښودل شي .
 
۴.لښتلیک:

	دمقیاسواحد	۱۳۳۵	۱۳۵۷	۱۳۶۷	۱۳۸۶	۱۳۸۸
عمومی زده کړې : د ښوونځیو  شمېر	باب	۸۰۴	۳۸۴۳	۱۳۵۳	۹۰۱۷	۱۱۳۲۱
د زده کوونکو شمېر	زر تنه	۱۲۶،۰۹۲	۱۰۳۴،۳	۷۰۰،۵۵۴	۵۶۷۵،۹۵۱	۶۴۱۷،۹۱۹
د ښوونکیو شمېر	زرتنه	۴،۰۰۷	۳۵،۱	۲۲،۱۲۹	۱۴۹،۹۶۸	۱۴۹،۶۳۴
مسلکی زده کړې : د ښوونځیو شمېر	باب	۲۱	۴۴	۶۹	۳۴	۳۱
د زده کوونکیو شمېر	زر ننه	۳،۴	۱۲،۷	۱۶،۹۸۱	۶،۳۹۶	۶،۷۸۸
د ښوونکیو شمېر	تنه	. . .	۹۹۸	۱۷۷۳	۳۸۳	۳۸۱
پوهنتونونه  :	باب	۱	۳	۵	۱۹	۳۴
دولتی	باب	۱	۳	۵	۱۹	۲۲
خصوصی	باب	. . .	. . .	. . .	. . .	۱۲
ټول محصلان	زرتنه	۰،۸۷۴	۱۱،۴	۱۸،۵۲۵	۴۹،۳۱۱	۶۸،۷۲۱
ټول استادان	تنه	. . .	۹۹۲	۱۶۱۵	۲۴۰۸	۳۱۴۱
دولتی او خصوصی مسلکي انستیتوتونه :     دولتی                                     خصوصی	باب باب	. . .     . . .	. . .      . . .	. . .     . . .	۱۳     . . .	۲۳ ۹
د محصلینو شمېر    :       دولتی	تنه	. . .	. . .	. . .	۵۸۳۹	۱۲۷۰۵
خصوصی	تنه	. . .	. . .	. . .	. . .	۳۰۲۱
د استادان شمېر  :     دولتی	تنه	. . .	. . .	. . .	۴۰۷	۶۵۱
خصوصی	تنه	. . .	. . .	. . .	. . .	۲۸

 
لکه څنګه چې د پورتني جدول  څخه څرګندیږي  په ۱۳۸۸ ل کال   په هېواد کې  د نورو  دولتي او خصوصي پوهنتونو تر څنګ د مسلکي زده کړو په موخه  په ۳۲ دولتي او خصوصي  مسلکي انستیتوتونو کې د ۶۷۹  استادانو له خوا  درسي چارې  پر مخ وړل کېدلې   . او همدا راز  په  همدغه کال  په  ۵۳۲  دیني مدرسو او دارالحفاظونو  کې  ۱۲۳۴۶۷ زده کوونکي د ۴۴۸۶  استادانو  له خوا د درس ورکولو د ګټې څخه برخمن وو.  د نوو معلوماتو له مخې اوس مهال په هېواد کې  اوه نیم ملیون ماشومان ښوونځیو ته ځي . نور بیا