د صنایع سکټور پراختیا ته تلوسه

ډاکتر محمدنواب ویساند:
              د وزیرانو شورا له خوا د صنایعو  نوې تګلارې د تصویبېدو په پلمه ( ۲۰ اکټوبر ۲۰۱۲) :  
              یوه ورځ مې یو دوست په مخه راغی او د روغبړ وروسته یې  د خبرو اترو څخه  داسې څرګندېده ،  چې دی  ، زما ځیني د هېواد د اقتصاد او په تېره بیا د فابریکوي  صنایع په هکله په ځینو ویبپاڼو کې خپرې شوې لیکنې لولي . داچې دې  د  صنایع  سکټور  په ځینو تولیدي  موسساتو کې ډېر وخت  کار  کړی و ، نو یې  د صنایع اوسنې حالت هېښوونکې او د اندیښنې  وړ وباله .  د اقتصاد ددې  څانګې سره  یې خپل  د خواخوږۍ نېک  احساس په  یوه لنډه خو ډېره مانا داره خاطره کې  ،  چې  په ورته وخت کې  کورني صنایع  ته  یې د پاملرنې اړتیا هم  انځوروله  ،  په لاندې  ډول  وکړه  :  
           دی وایي  ٫٫ ( یو مهال زه  د کابل د څرخي  پله په  سیمه کې د وړیو اوبدلو  په یوه  دولتي  فابریکه  کې چې   وړین ټوکران ، کمپلې او قالینې یې اوبدلې  په کار بوخت وم  . دا فابریکه چې  یو څه  پخوا د  لویدیځ المان په مالي او تخیکي مرسته جوړه شوې وه ، او یو مهال یې  په نړیوال سټندرد ښکلي وړین  ټوکران چې د انګلیسي کشمیرې سره یې  سیالي کوله ،  تولیدول . یاده  فابریکه  خورا زړه  او د یو زیات وخت کارولو وروسته یې د ګټورتوب د نه درلودلو له امله  المانیانو پرېښوده  او  خپلې پښې ترې  سپکې کړې  او فابریکه  افغان دولت ته وسپارل شوه . داچې دا فابریکه   په زیان چلېده  ، نو د وخت دولتي مقاماتو د ناچارۍ  له کبله  وغوښتل  ددې فابریکې تولیدي چارې  دفاع وزارت ته  چې یو لګښتي  اورګان دی ، په واک کې ورکړي او د اړتیا وړ توکي  ورته  پرته لدې چې  مؤثریت یا ګټورتوب  یې مطرح وي  تولید کړي . خو بیا هم  چې لا  یې د ګټورتوب له پلوه پوره ډاډ شتون نه درلود ، او دفاع وزارت  د مسلخ  د فابریکې پرته په نورو تولیدي چاروکې کومه تجربه نه درلوده ، نو یې ورته زړه ښه نه کړ او   د وخت  د کانو او صنایعووزارت ته وسپارل شوه ،تر  څو  د یادې  فابریکې تولیدي چارې   له سره سمبال  کړي .
              ددې فابریکې  لپاره اومه مواد یانې وړۍ  د قندهار حوزې څخه پلاس راتللې  ، خو داسې وخت هم راغی  چې د قندهار او کابل تر منځ د غزېدلې لارې په اوږدو  کې د امنیت   د خړ پړتیا   له امله   د وړیو رارسیدل   تل  د وېرې او ستونزو سره مل وې  . خو دا فابریکه د خپل اقتصادي ارزښت له مخې  په هر صورت بایدد یو لړ اړینو او غوره  اقداماتو او تدابیرو په نیولو سره  فعاله ساتل شوی وای . یو د هغه تدابیرو ځینې داوو، چې  د وړیو سوداګران و هڅول شول  چې  هر یو په خپل وار   بهر ته  د وړیو د  صادرولو د انډول    له مخې  یو معینه سلواله   وړۍ د کورنیو فابریکو د تمویلو لپاره ځانګړې  یا بېلې او نورې په خپله  خوښه هر چېرې  چې یې زړه وي واستوي . اود  بل لوري  هڅه  کېده ،   چې د تولید په  بهیر یا پروسس کې  دنوو وړیو سره  یو ځای  د ضایع شوو ( ردي ) وړیو یوه زیاته    فیصدي  ( برخه ) د نوو  یا ناکارول شوو  وړیو د سپما په موخه ، چې په ورته وخت کې د تولید شوو محصولاتو په کیفیت باندې یې  منفي اغېز  هم اچوو ، ور زیاته  شي .  چې ډېر ځله  د  وخت د  دفاع وزارت سره  د قرار داد شوې وړینې تیکې  د کیفیت سره  یې  د اړخ  نه لګولو له امله  آن داچې  د یاد وزارت اړوند ګودامونو  له  مخې څخه  زمونږ  له خوا وروړل  شوي  تولیدات بېر ته  را مسترد شوي هم دي . خو نوموړي وزارت ددې فابریکې  د ستونزو په  پوهېدو سره  پر ې سترګې پټه ولې  او ورلیږل شوې تیکې  به  یې تسلیمولې  .  له نیکه بخته  د دادومره ستونزو سره بیا هم دې  فابریکې ته  د هېواد پالو سوداګرو له خوا پوره  وړۍ  رارسېدلې او فابریکې  په درز سره خپل تولیدي چارې ، د یو ښه منجمنټ  له برکته  په ښه توګه  ،  مخ ته بولې .  او  یاده فابریکه  په سمه کارونې سره  نه یواځې  په ځان د بسیا کېدو بلکه  دراتلونکي ریکونسترکشن  لپاره یې هم  د خپلې  تولیدي  ګټې  څخه   د  مالي وسایلو د  زېرمه کولو یا برابرولو  جوګه   شو. دا ځکه ، چې  دې فابریکې ته د ملي شتمنۍ د یوې برخې په توګه کتل کېدل .   
              دی د خپلو کاري ژوند  یوه کوچنۍ خو له  وطني احساس نه ډکه  خاطره  په ګوته کوي او وایي :  ٫٫ یو ه ورځ  د فابریکې  په غولي کې ولاړ  وم ، ومې لید ، چې دپسرلي نازکه باد یو موټې وړۍ د وړیو د زېرمتون ( تحویلخانه  یا ګدام ) د دروازې  له مخې  ځغلولې  نو خدای شاهد دې  پرته لدې چې  فکر وکړم ناببره  مې  د دغه باد اخیستو یو موټي وړیو پسې   وځغاستل  تر څو هغه د باد د منګلو وژغورم  ، چې د فابریکې د انګړ  څخه یې بیرون  و نه باسي او د پروسس لپاره یې   بیر ته را وګرځوم  . نو مې په زړه کې دا سوچ  کاوه  چې  له  دغه وړیو نه  کیدای شي  .  .  .  .   متره تار  تر لاسه  او   د یادو تولیداتو د یومتر  د یوې برخې  هغه تشته ډکه کړي  ،  کوم  چې  لدې پرته رامنځ  کیدونکې وه  . داچې ، د اقتصاد په ډګر کې  زما ژوند د صنعتي تصدۍ  د یو موټي  وړیو  د ژغورلو نه  پېل شوې ،  نو مې ځکه  د نورو  برخو د ګټې وټې  نه   ددې اړخ ژر  او پر خپل وخت   ودې او پرمختیا  ته  تـــلــوســـــــــــــه  ده ٫٫ .
             همدارنګه نوموړې  د کورني صنایع د ارزښت  نه  د بې خبرو کسانو په هکله هم چوپه خوله پاته نه شو او ویې ویل    : ٫٫ ښه مې په یاد دي ، څو کاله د مخه  د افغانستان د کارګرانو د اتحادیي مربوط  یو ځوان  را ته د تلیفون په کرښه د خپل وظیفوي مکلفیت  له مخې   سپارښتنه وکړه ، چې  ژر تر  ژره فابریکه  ودروه (وتړه ) او ټول کارګران ، مامورین   ستاسو په ګډون ( زما ددغه  دوست په ګډون ) پارک زرنګار ته  په  یو  دایریدونکي  میټنګ کې ، په یاد مې نه دي  چې په څه اړوند و ،  د ګډون لپاره  ولاړ  شئ . دا پرېکړه  چې فابریکه  د یو  احساساتي انقلابي  په  خبره و درول شي ( پارچاو شي ) زما لپاره کومه اسانه خبره نه وه . د یادې   فابریکې سر بېره  چې نژدې  نهه سوه کارګرانو په دوه شفتونو کې  پکې کار کاوه،  د ښار په لور  د  صنعتی پارک اړوند خورا زیاتې  د خصوصی سکټور اړوند کوچنۍ فابریکې  هم وې  چې   د همدا شان  کړنو سره مخ وې   .
               دی زیاتوي ٫٫  د فابریکې د درېدو د مخنیوي په موخه  هرې خواته لاس په کار شوم  .  چې  کومه بله لاره  مې و نه موندله  ، نو مې د صنعتي پارکونو د امر   سره ، چې  زمونږ په  ګاونډ کې  یې دفتر درلود ، د تلیفون په کرښه   اړېکه ونیوله  ، او ترې ومې پوښتل  چې ستاسې د  شااوخوا فابریکو کارګران  هم په دغه میټینګ کې د ګډون  په موخه  هلته ( زرنګار پارک ) ته  تلوونکي  دي  ؟  خو ښکاره خبره وه  د خصوصي سکټور مربوط  فابریکې هم ددې امر نه مستثنأ  نه وې  . په ځواب کې یې  را ته  وویل  ٫٫  څه چې  دې حال دې هغه مو حال دې  ٫٫  نو مې ورغبرګه کړه ، که داسې ده   نو بیا کولای  شۍ زمونږ د فابریکې مربوط  سرویسونه چې  بې له هغې  هم  ستاسې  په لور درتلوونکي دي   د سرک له غاړې به مو پورته  او پارک زرنګار ته  به مو ورسوي او په شهري سرویسونو  کې به  د تګ څخه هم بې غمه شۍ . هماغه وو ،  چې را سره یې  ومنله ، او په هر  سرویس که مو له خپلې فابریکې ایله   یو او یا دوه   غېر تولیدي کارګران  چې  ناسوبتوب   یې  هومره اغېز  نه  درلود کښینول او د ښار  په لور  د صنعتی پارکونو د کارګرانو د راپورته  کولو سره  تر پارک زرنګار پورې  ډک ورسېدل ، او په دې سره  زمونږ  د فابریکې ( وړیو اوبدلو فابریکه )  تولیدي  چارو ته کوم زیان و نه رسول شو دا ځکه چې  ټول  پرسونل یې په عادي توګه په خپلو کارونو بوخت  و   .
              بله ورځ  ، چې ډېر وخت لا نه وو تېر شوی ، همدغه  ځوان بیا هم   همدا ډول غوښتنه  یو ځل بیا تازه کړه ، خو ما ورته په ډېره عاجزانه ډول ځواب ورکړ  چې په تولیدي چارو کې  ځنډ راځي  زه نه شم کولای چې کارګران  در واستوم  او تلیفون په کرښه مې ورته  د فابریکې  د یوه ساعت په  درېدو سره  د یو اټکل له مخې د زیان کچه وویله  .    ښه مې په یاد دي  چې  هغه  په ډېره  زشته ژبه  را ته وویل : ستا د ټول کال تولید د بلغاریا هېواد   د یوې  ورځې  د مرستې سره برابر نه دی . دا هغه مهال دی چې دې فابریکې  د نورو تولیداتو تر څنګ  د وسلوال پوځ لپاره یو لړ وړین  ټوکران  د ژمي د موسم لپاره هم تولیدول ، هم مهال د بلغاریا هېواد له خوا ،  ظاهرا د ښکلو  خو ډیر بې کېفته مصنوعي وړین ټوکرانو  چې ځینو انقلابیونو ترې  د ډول  او ځان ښوونې ( ځان ښودنې ) لپاره  هم دریشیانې  جوړولې ، مرسته کېده .  پوه شوم  چې نوموړی  د کورني  تولید په اقتصادي  ارزښت نه پوهیږي  او یواځې د پردیو په مرستو مست  ښکاري  ، د نورو ملکونو مرستې خو ښه خبره ده ، خو ښه به دا وي  ، چې سړی  په خپلو تولیداتو باندې وو یاړي . 
             دی وایي ،  زه  دلته په دوه لمو کې بند پاته  وم  ، د یوه پلوه مو  باید د  تولیدي پلان  د پلي کولو له   لارې  د ناخالص تولیداتو  کچه  لوړه  بوولې  وای  چې  آن د لږ  وخت لپاره په  تولید کې  د ځنډ راوستولو له امله  شونې نه وه  او د بل پلوه    د شرایطو له مخې د دا ډول  غوښتنو سره د احتیاط نه کار  ځکه  اخیستل شوی  وای  ، چې ډېرو د اقتصاد د پیاوړتیا او پرمختیا   له  پاره  د  عملي وړ ګامونو د اوچتولو پر ځای تش  احساسات  کارول . نو  دلته مې د اداره یا منجمنټ په کوم کتاب کې  یوه غونډله چې ډېر پخوا مې لوستلې وه ، را په یاد شوه . لیکل شوي وو ،( یو اداره چي باید مکر د ګیدړې  او زړه د زمري ولري ) .  نو مې له ځانه سره د نور  سوچ کولو پرته  پرېکړه وکړه  ،  ښه به دا  وي  چې سر پرې مه خوږ وه  بیا مې  د همغه تکتیک څخه کارواخیست  کوم چې مې د مخه کارولې و.
             دی  وړاندې ځي  ، او وایي ٫٫  موخه داده چې یو هېواد هېڅکله هم یو دم  نه دی   آباد شوې او دا د  یو همیشني ،  اوږده  مودیز او  یو د  بل پسې د علمي او محاسبه شوي  پلانونو  له مخې د هر پول یا سنټ څخه د درستې ګټې اخستنې له لاری تر سره کیږي  .  او ددې کار لپاره  د خپل صنعت پراختیا ته ځانګړې پاملرنه په کار ده .   ډېر وخت لا نه وو تېر شوې ، چې شرایطو بدلون وموند او هغه د پردیو مرستې  هم  قطع شوې . او  بیا هم  د  هېواد  مخ  د  همدغه  کورنیو  فابرېکو  تولیداتو ته  راواړول شو) ٫٫ .
د یو وټپوه له نظره دغه پورتنۍ یادونې  یو ډېر ښه پېغام   له ځانه سره لري : هغه  داچې  په خپلو تولیداتو کې  د هر سنټ یا پول  پر ځای لګول ،   د هېواد په  پرمختګ کې  ټاکونکې او رغنده رول لوبولای شي  . په داسې حساسو شېبو کې  چې نړیوال دلته د خپل شتون یا حضور  شپې او ورځې شماري د کورني شرایطو په پام کې نیولو سره د وړ تګلارو جوړول او په خپل وخت پلي کول ګټورې پایلې له ځانه سره لرلای شي . نو مې ځکه ددغې تګلارې  د جوړېدو په  پلمه  د یوه زړه سواند د عبرت  نه ډکو خاطرو یو بېلګه   چې  د هر سنټ یا پول  پر ځای لګول او د خپلو کورنیو تولیداتو په  ارزښت   پوهېدل  پکې  انځور شوې  دي  ،   وړاندې کول  ، غوره وبلل .
            سره لدې چې اوسني دولت ډېر وخت له لاسه ورکړی او  د وارداتو کچه د صادرات په پرتله  لس برابره او آن د ځینو په اند  دیارلس برابره لوړه تللې  اود صادراتو او وارداتو انډول نه یواځې ګډوډ شوې ، بلکه په هېڅ سره ضرب شوې . بیا هم  د وزیرانو شورا له خوا د صنایعو  نوې تګلاره  چې په اقتصادي  مسائلو کې  یې دولت  ته د مداخلې  اجازه وکړې  او هم یې حکومت اړ کړی  چې پانګوالو او صنعت کارانو ته  اسانتیاوې  برابرې کړي  یو نیک قدم بللې شو ، خو په یو شرط  سره ، چې  له لمړۍ ورځې  څخه  اړوند ارګانونه  خپل د لمړی ګام  د اوچتولو څرک وښیي او یواځې  د کاغذ د ښکلا لپاره ونه کارول شي . د بېنوا ویبپاڼې د ۷ / ۱۰ / ۲۰۱۲  نېټې  د یادونې له مخې د ۲۰۰۳ ز کال راهیسې  د افغانستان د پانګونې د ملاتړ ادارې له خوا اته ویښت زره  رسمی جوازونه چې د هغې  جملې څخه یې  څلور زره  بهرنیو پانګوالو ته وېشل شوي دي . که په رښتیا د دا دومره  کمیت  جواز لرونکو څخه یواځې  لس په سلو کې پانګوالو ته د قانون په رڼا کې او ددغه نوې تګلارې  له مخې اسانتیاوې برابرې شي . کېدای  شي د پام وړ  پایلې  له  ځانه سره ولري .  هر څه د مخه هغه تاسسات په کار واچول شي  ،چې همدا اوس د صنایع په بېلابېلو برخو کې  په ټپه  ولاړې  دي  . که لېرې ولاړ نه شو ، همدا اوس د څرخي پله په صنعتي پارک کې  د ۲۸۱  د خصوصي سکټور اړوند  وړو  فابریکو څخه سل غېر فعاله دي  .
              د یادولو وړ بولم ، چې متشبثین  نه یواځې د رسمي  ځانګړو ادارو لارښوونو  ، مشورو او یا مرستو  ته سترګې په لاره اوسي ، بلکې د یو دینامیک متشبث په توګه د نووښتونو په کارولو او  ریسک  په  قبولو  سره یې  هم  بری  شونی دی .
              تېر مهال د دولتي سکټور اړوند تصدیو کې  داسې هم لیدل شوي دي  ، چې  د ځینو ملحوظاتو له مخې آن حکومت  خپله  د یو ځانګړي  حکم  پر اساس  د مؤقت  وخت  لپاره  د یوې نیمې تصدیو  د  بشپړ  ودرېدو سپارښتنه کړې وه ، خو د تصدۍ مسئولو کسانو په خپل نوښت   همغه تصدۍ  په بشپړ ظرفیت په داسې شرایطو کې  وچلولې چې آن په نورمالو شرایطو کې نه وې  چلول شوې . دلته د متصدي د ابتکار او د حکومت د ملاتړ پورې اړه لري . چې ایا متصدیان  ددې کار  د پرمخ بولو لپاره د څومره وړتیا څخه برخمن دي .  او یواځې  د چارواکو  د هغه او دغه ناستو پاستو څخه هم  څه نه  بودیږي  . عملي او پرېکړنده کړنو ته اړتیا لیدل کیږي  .  که چېرې متصدیان وکولای شي د هرې تصدۍ ګټورتوب ثابت کړلای شي  په اسانۍ سره پروژوي مرستې هم   جذبولای شي . سره لدې چې ډېر وخت له لاسه وتلې  خو بیا هم ناوخته نه دی   . ضروري  بولم  ، ووایم  ، چې ددغه تګلارې  له مخې  د هرې  ځانګړې  ادارې اړوند کړنو د تر سره کولو لپاره د مسئولو کسانو په ګوته کول  ،د اړینو اقداماتو لپاره د مهال وېش ټاکل  ، د تر سره شوو کړنو د ارزیابۍ نېټه ،د وخت په وخت  د نتایجو  یا لاسته راوړنو ارزونه  او د نورو  لازمو اقداماتو  لپاره وړ تدابیر نیول  اړین دي .
           وروسته د لسو کلونو لوړ پوړو چارواکو  دې ته  پام  شو ،  چې  د سوداګرۍ بیلانس ګډوډ شوی دی . ماته هغه د یو چا خبره  را په یاد شوه ، چې  وایي  ( په کوم کلي  کې د  اوبا مرض ګډ وو، او هره  ورځ  یې ولسي وکړي له منځه  وړل  ، خو کله چې  د یو بل  اوسیدونکي  پلار  پرې مړ شو ، نو یې وویل  لکه چې اوبا مرض اوس زور واخیست ) . او همدا رنګه  کله چې د صادراتو او وارداتو انډول  برهم وخوړ  او له هرې خوا نه د دولت دغه ډول نیمګړتیاوو ته ګوته ونیول شوه نو یې د صنایع  څخه  د لا زیات ملاتړ په موخه  ددا ډول  تګلارې په  جوړېدو سره  وغوښتل  خپله  جاله له اوبو وباسي . او په دې سره  د داډول  سوداګریز بیلانس  د لا خرابیدو مخه ونیسي .
             د دا ډول ګام اوچتولو لپاره د غریبو وټپوهانو ستوني وچ شول ، خو په حکومت کې د آزاد بازار  اقتصاد ټېکه دارانو  د هېواد د شونتیاوو نه په  بې خبرۍ سره  ، غوښتل   د تولیدي او خدماتي  چارو د پر مخ بوولو نه  اوږه  خالي کړي  او  په بربنډ مېدان د آزاد بازار اقتصاد اوسني لوبغاړي (  مافیایي  ډله  ) د کنټرول پرته  د ټولو غوښتنو د پوره کولو جوګه وګرځوي  . خو کله ، چې ددغه وارداتي توکو له کبله  د هېواد څخه  په  یو زیاته اندازه   اسعارو فرار  وکړ او   د بهرنیو هېوادونو  له خوا د خپلو مالونو په بدل کې  یووړل شول ،  نو یې دې اړخ ته پام شو .
             پدې کې هیڅ  شک نشته چې  په تیرو لسو کلونو کې  د انفراسترکتور ، ودانیو ، خدماتو  او نورو ټولنیزو چارو په برخه کې  یو لړ د پام  وړ کارونه سر ته رسیدلي دي او سترګې پرې نشو پټولای ، خو په بدل کې مو، که مونږ  د ملي اقتصاد او صنایع سکټور  جوړښت ته  چې  په تېرو لیکنو کې  انځور شوې وګورو  ، و به وینو ، د دا دومره هیاهوی  سره  د اقتصاد تولیدي برخه ، چې د هېواد هوسا  راتلوونکې  ور پورې تړلې  ده ،  پر مځکه ولګېده او دړې وړې شوه .
       پدې  وروستیو کې  جمهور رئیس ښاغلي کرزي ، هند ته په سفر کې  د هند د لومړي وزیر سره په خبرو کې  هغه هېواد په افغانستان کې  پانګونې ته وهڅاوه . تر هغه ځایه چې  لیکوال (ما) ته معلومات شته دغه هېواد په  سيمه کې  د صنعتي پارکونو په پراختیا کې پوره اوږده او ازمایل شوې تجربه لري . د لوړو پانګونو تر څنګ یې  په افغانستان  کې  ددغه اړخ  ودې او پراختیا ته هم  و هڅوي  تر څو د هېواد لېرې پرتو سیمو ته هم دا لړۍ وغځول  شي او لدې لارې بې روزګاره خلکو ته د کار زمینه برابره شي ، تر څو نورو ملکونو ته د کار موندنې  پسې   زمونږ هېوادوال سرګردانه او لاله هنده نه وي .    
          وړانـــدیــــز : واکمنانو ته پکار ده ، چې د ځان په ګټه   د اوښانو د  په  بــــــــډه کولو پر ځای دې ، د ملت په ګټه   د کورني  تولیداتو  د لوړولو او پراختیا لپاره ، چې  زمونږ  بې وزله ولس ورته سخته اړتیا او تـــــلوســـــــه   لري ددغه ډول  تګلارو تر څنګ د نورو غوره او اغېزمنو  لارو چارو  د موندلو په لټه کې شي   . او همدارنګه دې د ځنډ پرته   ددغه  یادې  تګلارې  د پلي کولو لپاره  د اړینو ګامونو په اوچتولو سره  لاس په کار او  د کار او فعالیت په بهیر کې  د ځینو راولاړیدونکو ستونزو او خنډونو په وړاندې  اړین  او بشپړوونکي  تدابیر  د جلا او بېلابېلو ضمایمو له لارې  د غوښتنو سره سم وړاندې او عملي کړي  . په درنښت .