د افغانستان او منځنۍ آسیا ترمنځ اړیکې لرغونې زمانې ته ځي، کله چې افغانستان د ډېرو سترو امپراتوریو لکه د موریا امپراتورۍ، د دراني امپراتورۍ او تر مغولي امپراتورۍ پورې یوه نه بېلېدونکې برخه وه. افغانستان او د منځنۍ آسیا ځینې برخې، په ځانګړې توګه ازبکستان او تاجکستان، د ډېرو سترو امپراتوریو له خوا اداره کېدې. د اوسني افغانستان شمال د آمو سیند شمال ته د ماوراءالنهر/ترکستان له سیمې سره تړلی و، چې نږدې د اوسني ترکمنستان، ازبکستان، تاجکستان او قرغزستان له خاورو سره سمون خوري. د دراني امپراتوري د افغانستان د عصري دولت بنسټ اېښودونکی ګڼل کیږي. د دراني امپراتوري په ۱۷۴۷ کال کې د احمد شاه دراني له خوا تاسیس شوه او د اوسني افغانستان، د شمال ختیځ ایران، د ختیځ ترکمنستان (د پنجدې دښتې په ګډون)، د پاکستان ډېره برخه او د شمال لویدیځ هند، د کشمیر سیمې په ګډون، یې تر خپل واک لاندې راوستې وه. خو د هغه ځای ناستو په بریالیتوب کې پاتې راغلل، چې په پایله کې یې دغه امپراتوري په وروستیو وختونو کې سقوط شوه. یوازې د استعماري واکمنۍ وروسته دا عصري ملي دولتونه رامنځته شول. افغانستان د یوه ځمکني دولت په توګه په ختیځ کې د برتانوي واکمنۍ پر مهال موجود و.
افغانستان د خیبر او بولان د ټاکل شوو لارو له لارې بهرنۍ نړۍ ته د هند لپاره یوه مهمه لار وه. د هونانو، کوشانیانو، سکندر، مغولانو او مغولو یرغلونه له همدې لارو شوي دي. په دې توګه، افغانستان له ډېرې پخوا زمانې راهیسې د منځنۍ اسیا په بهرنیو اړیکو کې مرکزي رول لوبولی دی.
په عصري مفهوم کې، یوازې استعماري او له استعمار وروسته دورو د افغانستان پولې له نه وېشل شوي هند او منځنۍ آسیا سره وټاکلې. خو تمدن، مذهب او بېلابېلو کلتورونو سره ګډون ځینې هغه ځانګړتیاوې دي چې د سوداګرۍ او کاروبار ترڅنګ یې د سیمې ترمنځ اړیکې ټینګې کړې وې. د ورېښمو لارې دوره د سیمو ترمنځ د ترانزیتي لارې په توګه د افغانستان اهمیت ښایي. لویې لوبې د مرکزي او سویلي آسیا په ټوله سیمه کې د استعماري امپراتوریو ترمنځ د یوې معادلې په توګه د افغانستان اهمیت وساته. لویه لوبه د مرکزي آسیا د واکمنۍ او کنټرول لپاره د دوو سترو امپراتوریو ترمنځ ستراتیژیکه سیالي او شخړه وه. د برتانیې له خوا موخه دا وه چې د منځني ختیځ ملکیتونه خوندي کړي او د امکان تر حده پورې شمال ته منځنۍ آسیا ته خپلې امپراتورۍ پراخه کړي. روسیې اراده درلوده چې خپلې آسیایي سیمې تر امکان تر حده پورې خوندي کړي ترڅو په سوېل کې د عربستان په سمندر کې د آسیا ګرمو اوبو بندر ته لاسرسی ومومي. د لویې لوبې د یوې برخې په توګه، فارس (اوسنی ایران) د نولسمې پیړۍ په ډېره برخه کې د برتانوي امپراتورۍ او د روسیې د نفوذ ساحې ترمنځ وېشل شوی و. خو د یو بل سره د هر ډول مستقیمې شخړې او جګړې د مخنیوي لپاره، دواړو سترو امپراتوریو د یو بفر زون، افغانستان، د رامینځته کولو هڅه وکړه ترڅو د دواړو ترمنځ هر ډول ناغوښتل شوې مستقیمو شخړو مخنیوی وکړي، چې افغانستان په دې برخه کې د مطلوبې لاسته راوړنې ښودنه وکړه.
د منځنۍ آسیا هیوادونو د افغانستان پورې ګټې او اندیښنې تړلې دي . د دوي داخلي امنیت د افغانستان له ثبات او امنیت سره تړلی دی او همدا ډول د نشه یی توکو قاچاق، غیرقانوني وسلو لیږد، ترهګریزو ډلو ټپلو شتون او په افغانستان کې سیاسي بې ثباتي د اندیښنې وړ بولي خو د منځنۍ آسیا هیوادونو مشرانو د نړۍ په مختلفو سیاسي او اقتصادي غونډو او سمینارونو کې د افغانستان ټولنیز سیاسي او اقتصادي حالاتو ښه کیدو ته هڅې کړي او د منځنۍ آسیا لپاره یې اهم ګڼی، افغانستان هم په دوه اړخیزو او څو اړخیزو اړیکو ټینګار کړی دی او نږدې اړیکو درلودلو ته د کابل اوسني سرپرست حکومت هڅې هم د ستایلو وړ دي همدا ډول اوسنی سرپرست حکومت لخوا د ټاپي پروژې پیل او ترانسپورتي، بریښنا برخو کې پرمختګ د دوستۍ پیغام دی بلکې د بریښنا شبکې غځول او په افغانستان کې د اوسپنې پټلۍ په جوړولو باندې پانګونه د ثبات لپاره ګړندې هڅې دي تر ټول اهم او خوشبینه خبره چې منځنۍ آسیا هیوادونه د افغانستان اقتصادي او سوداګرۍ پراختیا ، ثبات او امنیت پورې اړوند برخو ته لومړیتوب ورکوي او د افغانستان ثبات او پرمختګ د ځان په ګټه ګڼي او د افغانستان لپاره په همغږۍ او همکارۍ کې ښکیل هیوادونه دي.
سربیره پردې، د منځنۍ آسیا هېوادونو بهرنۍ پالیسۍ د څو اړخیزې پالیسۍ د پیاوړتیا یا له نړۍ سره د خپلواکې بهرنۍ پالیسۍ پرمخ بېولو ته متمرکزې دي. په داسې حال کې چې د دوی خپل مالي بحران، وچې تړلی طبیعت او د افغان-پاکستان په سیمه کې ننګونو سویلي آسیا، هند او نور سویلي ختیځ آسیا ته د دوی د طبیعي ځمکنۍ لارې پرمختګ محدود کړی دی. د منځنۍ آسیا هېوادونه د افغانستان په اړه ډېر مثبت دي او هڅه کوي چې دا سیمه د ځمکنیو لارو او سمندري بندرونو له لارې له سویلي آسیا سره ونښلوي. د منځنۍ آسیا هېوادونه تر ډېره د خپلو توکو او د انرژۍ د لېږد لپاره په روسیه او چین تکیه کوي. د افغانستان له لارې یوه لاره به د دوی د سوداګریزو لارو او شریکانو په متنوع کولو کې مرسته وکړي. د شمال-سویل د نړیوال دهلېز وړاندیز شوې پروژه او د ورېښمو د نوې لارې پروژه چې د چین د "مرکزي آسیا سره د نښلولو پالیسۍ" سره تړلې ده، د دې وړتیا لري چې د افغانستان له لارې چین له مرکزي آسیا سره ونښلوي. هند هم ورته ګام اخیستو ته قوي اراده او لیوالتیا لري دا د زیربناوو او پراختیايې لویې پروژې دي چې د ارزانه بیو په درلودلو سره د لوی مقدار توکو د لېږدولو پلانونه لري.
د نړۍ سیاست په اوسني حالاتو کې تر ډېره اقتصادي، سوداګري او جیوپولیتیک باندې روان دی چې منځنۍ آسیا هېوادونه هم غواړي د افغانستان سره ډیپلوماسي له لارې نږدې اړیکې وپالي او د اقتصادي ، سوداګري برخه کې د همکاري تر څنګ د امنیتي وضعیت ثبات ساتلو ټینګار کوي او غوره ګڼي چې د اوسني سرپرست حکومت سره د تعامل له لارې حل لارې چاري ولټول شي او سیمه ییز ثبات لپاره په لټه کې دي همدا ډول آسیایی هیوادونو د کابل اوسني سرپرست حکومت په رسمیت نه دی پیژندلی خو بیا هم په تعاملاتو ټینګار کوي او خپل ډیپلوماتیک تعامل ته ادمه ورکوي اما دغه تعامل هغه وخت زیات شو چې کله د کابل سره د روسیې او چین اړیکو کې زیاتوالي راغلي ده چې دواړه هېوادونه د افغانستان ثبات او پرمختګ سره د همکاري او پانګونې لیوالتیا ښودلی.
په هر صورت، د افغانستان څخه د امریکایی ځواکونو وتل، د روسیې له خوا پر اوکراین برید، په ختیځ منځنۍ آسیا کې کړکچیونو دوام او په نړیوال سیستم کې سوداګریز بدلونونه د سیمې او خصوصآ دې سیمې ته نوي فرصتونه راوړي دي چې ډیری هېوادونه د نوې ملګرتیا او د سوداګرۍ لپاره نوي اتحادونو د جوړولو په لټه کې دي چې د دوه لسیزو اوږدې جګړې وروسته افغانستان ته هم په دې سیمه کې لوی فرصت په لاس ورغلی او کابل د دې فرصت څخه څه ډول ګټه اخلي دا د دوي د نړۍ اوسني سیاست څخه اکاهی پورې اړه لري خو بهتره ده چې ډیپلوماتیکې دروازې پرانیزي، د کور دننه د واک ټینګښت پرځای د سیاسي ثبات قایم کېدو ته هڅې وکړي او سیاسي پخلاینې پروسه دې احیا کړي همدا ډول د خپلو سفارتي چینلونو له لارې فعالیتونه ګړندي کړي هغو ننګونو ته د حل لارې چارې پیدا کړي چې د رسمیت پیژندنې مخه یې ډب کړی ده ځکه فرصتونه دوامداره نه وي ځکه په نړیوال سیاست کې دغه جملې شهرت لری چې ** په سیاست کې دوست او دښمن دایم نه وي** ،* سیاست اقتصاد پیاوړی کوي*
د اقتصادي ځان بسیاینې او د سوداګرۍ پراختیا په څو زیربنایي پروژو پیل کولو باندې مشروعیت نه ترلاسه کیږي بلکې دلته نویو نوښتونو ته اړتیا ده، د اندیښنو ختمولو او ثبات قایم او دایم ساتلو ته اړتیا ده چې د نړیوالو پاملرنه لازیاته راجلب کړای شئ او د هېواد په مختلفو سکتورونو کې پانګونه وکړي.
