د بټکوین (Bitcoin) اصلي بڼه او دندې يې

تاسوالبته د بټکوین (Bitcoin) په اړه نه پوهیږئ ځکه تاسو فکر کویچې پیسې حقیقي بڼه لري.
 
１.                       د بټکوین (Bitcoin) لنډه تاریخچه:
د ۲۰۰۸ کال اګسټ په ۱۸مه د bitcoin.org ډومین نوم ثبت شو. د همدغه کال نومبر په میاشت کې د بټکوین په نامه یوه مقاله د ستوشی ناکاموتو(Satoshi Nakamoto) لخوا خپره شوه او یو متمرکز بریښنايي نقدي سیستم (Peer to Peer Electronic Cash System)د شفر(Cryptography) له لاری د اېمیل لېست ته واستول شو.ناکاموتو(Nakamoto) د بټکوین سافټویر(Bitcoin Software) د یوې پرانیستې سرچینې کوډ (Open Source Code) په توګه جوړ کړ او د ۲۰۰۹میلادي کال د جنوري په میاشت کې يې په فورج منبع (Source Forge) کې خپور کړ. د ناکاموتوهویت تر اوسه پوری معلوم نه دی چې هغه څوک و. په لومړیو ورځو کې هغه د خپل اټکل له مخې وغوښتل چې په تدریجي ډول یو میلیون بټکوین لیږد ته وسپاري. وروسته یې بیا د بټکوین له ښکېلتیا ځان ورک کړ.
 
جیون انډریسن(Gavin Andresen) د بټکوین(Bitcoin) په رامنځته کېدو کې تکړه او مخکښ جورونکی(Developer) وه. ده ویلي؛ ناکاموتو شاته شو او دا پروژه يې زما په اوږو بار کړه. د ده په وینا، زما لومړنۍ موخه دا ده، چې زه باید کوشش وکړم ترڅو د بټکوین سیستم ته غیر مرکزی(Decentralization) بڼه ورکړم او د راتلونکو شخړو هواري لپاره، پروژه برابره کړم، ترڅو د بټکوین د پراختیا له لارې فرصتونه په خورا ښه توګه مخته ولاړ شي. بټکوین د وخت په تیرېدو سره، په مختلفو څانګو تبدیل او د نوو دندو(Functions) سره ـ سره په نوې بڼه رامخکښ شو.
 
２.                       د بټکوین پېژندنه:
بټکوین یو انځوریز فکری منطق دی، چې د ډله ییز خوندیتوب لپاره پرې فکر کېږي. دا یوازې د مجازي نړۍ سایبرسپیس(Cyber Space) پر مټ معجزې شمیرې دي. لکه؛ د صابون بلبونه چې په غیر ضروری بڼه را څرګندیږي. بټکوین د سترپوه احزابو د راکړې ورکړې یوه پروسه ده چې اوسمهال ترې کار اخیستل کیږي.
 
بل خوا بټکوین په اصل کېپیسې نه دي. دا یو تولیدنه دی، دا یو شرکت نه دی او دا د خدماتي فورمونو ډکول نه دي، بلکې د باور یوه بنسټیزه نقطه ده. همدارنګه باید ووایو چې پیسې يواځینی کاریال  (Application)دی چې د مرکزی مفهوم په درلودلو سره د انساني اړیکو او ارزښتونو په اړه پلي کیږي. پیسې یو ښکاره ټیکنالوژي ده چی زمونږ په ټولنه کې ترې کار اخیستل کیږي. که تیر وخت ته لاړ شو نو ویلي شو، چې پیسې د تاریخ په اوږدو کې ۱۰ زرو کلونو په مصرف سره ـ سره په مختلفو شکلونو او ارزښتونو کارول شوي او کارول کیږي. مثلاً؛ د کاغذ په شکل، د پلاستیک په شکل، د اجناسو په شکل، د سکو په شکل او اوس د شبکې (Network)په شکل چی بټکوین یې را ښیي.
 
بټکوین یو داسې بنسټ را په ګوته کوي کوم چې د کاریا د شبکېپه دننه کې لکه انټرنیټ (Internet) چې د پیسو د راکړې ورکړې په پشپړه توګه د مرکزی کنټرول سیستم (Centralized Control System)له لارې پرمخ وړل کې.ي. دا د انټرنیټ لپاره پیسې نه دي بلکې د پیسو انټرنیټ دی او دا ځانګړې پیسې څه دي؟
 
دا یوه ژبه ده، یوه ژبنۍ تجزیه ده، دا چې مونږ او تاسو يې د یوبل سره د اړیکو او ارزښتونو لپاره کاروو. همدارنګه په ساده ډول پیسې زموږ ارزښتونه بیانوی او دا ارزښتونه په ممکن ډول اقتصادي او غیر اقتصادي پایلې لري؛ هغه چې مونږ یې د ټولنیزو ډلو، اړیکو، ټولنو او سازمانونو رامنځته کولو لپاره کاروو. بټکوین لومړی سیستم دی چې کنټرول يې د کوم شخص یا ادارې پورې اړه نه لري او په بشپړه توګه غیر مرکزي کنټرول سیستم (Decentralized Control System) لري.
 
دلته غواړم یو مثال را واخلم، ددې لپاره چې لږ یو څه اسانه شي. امریکايي ډالر هم د سایبرسپېس (Cyber Space) په دننه کې یو شان انځور او شمیر دی.
 
آمریکا په عمده توګه د سایبرسپیسپر مټ د شمیرو په شمیر کې د شمیرو شمیر جوړوي.ځینې وخت دوی ډالر په کاغذ یا سکې کې ساتلي وي، ولې پداسې حال کې چې کاغذ او سکې مواد دي، نو ځکه دوی یې په اصلي بڼه استازیتوب نه کوي.
 
په حقيقت کې، تقريبا ټول امريکايي ډالر ٪90 سلنه، په خالص ډول خالص دي او دا په لفظي ډول د لمس کولو په شکل کې شتون نه لري.
 
په ۲۰۱۲میلادي کال کې جیمز سورویکي(James Surowiecki) راپور ورکړ: " د امریکا متحده ایالاتو د پیسو ۱۰٪ سلنه تادیه - نږدې یو ټریلیون ډالر ټو ټال ۱۰ټریلیون ډالره د کاغذ نغدو پیسو او سکو په بڼه شتون لري." (اوس مهال يې شمیر ۱۳.۷ ټریلیون ډالرو څخه شاوخوا ۱.۵ ټریلیون ډالرو ته رسیږي.)
 
دوی په ډاګه کړې، چې هیڅ یو څیز يې د اعتصاب په صورت کې د بانکداری سیسټم له لارې د نور ډالرو د چاپ مخه نه شي نیولی.
 
د ۲۰۱۷م کال اکتوبر میاشتې پورې د M۲ پیسو تدارکاتو عمومې تادیه ۱۳.۷ ټریلیون ډالره وه، همدارنګه ۱۳.۵ټریلیون ډالر د ۱۹۹۷ کال څخه وروسته جوړ شوي او که په بل لوري وکتل شې M۲ په نږدې وخت کې د تیر وخت په پرتله ۵۰ ځلې وده کړې.
 
امریکايي ډالر هغه څه دي چې د فیاټ (Fiat) د پیسو په نوم پیژندل شوي. د فیاټ پیسې هغه پیسې دي چې یو حکومت یې په قانوني توګه داوطلب دی، مګر دا د فزیکي توکو په شکل نه شي اخیستل کیدای. ولې د پیسو ارزښت د عرضې او غوښتنې تر منځ د اړیکو څخه اخیستل کیږي؛ نه د پیسو له ارزښت څخه چې پیسې جوړې شوې دي. فیاټ یو لاتیني کلمه ده چې دوی يې د "اجازه ورکړي، هلته پاتې شي" په معنا په مختلفو نومونو او بڼې تعریفوي. مثلا؛ د رڼا په شکل، فیاټ دیناري (fiat denarii) ، ربل (rubles) ، بولیورز (bolivars) او ډالر.
 
په تاریخي لحاظ د امریکا د مليرهبرانو اصلي غوښتنې د پیسو په تولید کې عملاً غیر ناشونې بڼه درلودله او دې غوښتنو یوه څرګنده پایله د افراطیت لپاره وه. لکه؛ په ۱۹۵۹م کال کې د یو ډالر اخیستل کېده، چې د اوس مهال لږ تر لږه ۱۲ سینټه کیږي. د بټکوین بلاک زنځیر (Blockchain) ځکه په دې برخه کې را منځته شوی چې ترڅو دا تاریخي کمزورتیا حل کړی.
 
３.                       د بټکوین بلاک زنځیر (Bitcoin Blockchain)
بلاک زنځیر یو د محاسبې عامه روایتي لیجر(ledger) دی، چې د بټکوینونو معاملې ریکارډته سپاري. دا د بلاکونو د سلسلې په توګه تطبیقیږي او هر بلاک چې د مخکیني بلاک څخه هاش (Hash) یعنی مخلوط لري. د پیژندل شوي بلاکپه زنځیر کې اوبدل کېږي. نوې حللاره دا کار پرته له کوم باوري مرکزي صلاحیت څخه سرته رسوي.
 
د بلاک زنځیر ساتنه د بټکوین پوستکالي په دننه کې د اړیکو شبکې نوډونو لخوا ترسره کیږي.
 
د راکړې ورکړې بڼه یې (پیرودونکی ایکس  Xاستوي، وای Y بټکوینونه د ادا کول لپاره زیډ Z ته) او دا پروسه په اسانۍ سره د شبکېپر مټ د چمتو موجوده سافټویرونو له لوری خپریږي. د شبکې نوډونهکولی شي چې د لیږد تصدیق وکړي او د لیجر په کاپي سره یې لیست ته اضافه کړي. همدغه لیجرد نوډونو سره د شبکې په مټ خپریدو ته سپاري. بلاک زنځیر د ویشلو ډیټابیس(Database) دی چې د خپلواک تصدیق ترلاسه کولو لپاره د نوډونو یوځای څخه بل ځای ته د لیږد مکمله پروسه روښانوي.
 
تقریبا په هرو ۱۰ دقیقو کې د لیږد منل شوی بلاکمنځ ته راځي چې په بلاک زنځیر بدل او د نوډونو په شکل ژر د شبکې په مټ خپریږي او دا د بټکوین سافټویرته اجازه ورکوي، ترڅو معلومه کړي چې کوم بټکوین مصرف او لیږل شوی ددی. بلاک زنځیر یواځینی ځای دی چې بټکوین پکې د راکړې ورکړې نا مصرف شوي محصولات خوندی کوي.
 
４.                       ولې خلک بټکوین کاروي اوکومه ستونزه حلوي؟
په عمومې ډول بټکوین د ننې عصر سره سم په لاندینیو سترو قضیو کې کارول کیږي.

  • تادیات یا بسپنه ورکول(Remittances)
    • په څرګند ډول په نړي کې زیات شمیر خلک ژوند کوي، هر شخص او کورنۍ په نورو هېوادنو کې خپلوان او ملګري لري. ولې په زیاته کچه خلک د پیسو د لیږد او راکړې ورکړې له سیستمونو څخه سر ټکوی او یا یې ډیرې قضیې او لاری چاری په نا قانوني ډول ورته په ګرانه بیه وړاندې کیږي. له هغه چا وپوښتی چې کورنۍ ته پیسې لیږدوي تاسو ته به په ډاګه شي چې ویسټرن یونین(Western Union) یا د پیسو د تادیې لوبغاړي ورڅخه څومره لګښت اخلي. سربیره پردې، په ځینو هېوادونو کې لکه د بیلګې په توګه په چین کې څوک نه شي کولی چې بهرنیو هېوادنو ته په زیات مقدار پیسې واستوي (فکر کوم چې اندازه یې له ۵۰ زو پوری ټاکې شوې) هر هېواد د خپل مالي قانون له مخې د پیسو د لیږد لپاره یو خاص مقدار ټاکلی دی خو بټکوین داسې ستونزو او مشکیلاتو ته د پای ټکی ايښې او تاسو کولی شي چې د لوړو تادیاتو او لګښت نه پرته په لنډ وخت کې په زیات مقدار پیسې واستوی او یا يې واخلي.
     
  • د تبادلې نرخ خطر محدودول(Limiting Exchange Rate Risk)
    • کله هم که تاسو یا یوه اداره چې په زیات مقدار پیسې د لیږد سرچینو(Transfer Sources) له لارې له هېواد څخه بهر استول غواړي، نو ډیر وخت د نرخ تبادلې د بدلون له لوري ستونزې سره مخ کیږي. که د بانک مثال را واخلو، هر بانک د پیسو لپاره له ۳څخه 7تر ۷ ورځو پورې وخت نیسي، ترڅو بانک خپل داخلي پروسه بشپړه کړي او پیسې په سمه توګه د لېږد لپاره چمتو شي. دا په پدې معنا چې په دغه موده کې د تبادلې نرخ(Exchange Rate) بدلون مومې او لګښت په څنګ کې د پیسو استول شوي مقدار هم کمبود پیدا کوی. بټکوین دا خنډ هم له منځه وړی. اوس تاسو په بشپړه توګه په رښتیني وخت کې د هیواد څخه بهر د تبادلې نرخ(Exchange Rate) بدلون له خطر پرته په آسانی سره په زیات مقدار پیسې واستوئ.
     
  • د افراطیت ساتنه (Inflation Protection)
    • د بټکوین د کارولو بله مهمه موضوع د پیسو افراطیت ساتنهده. هغه هیوادونه چې د لوړ افراطیت او بې ثباته پیسو تجربې لري. لکه؛ ارجنټینا او نور له پراختیا لاندې هیوادونه، چې په ډراماتیکه توګه د پیسو د افراطیت له لوري د ورځې، اونی او میاشتو په ترڅ کې د پام وړ په اندازه، د پیسو ارزښت له لاسه ورکوي او د پیسو له افراطیت سره لاس او ګریوان دي؛ ولې په لمړیو کلنو کې د بټکوین بیه په حقیقت کې د سترو جریانونو په لیدلو سره ـ سره بیا هم په هغو هېوادونو کې چې پیسې يې د بې ثباتي په لور ځي او روانې دي، نو بټکوین یې حل اسانه لاره ده او هلوړ افراطیت ته د پای ټکي ږدي چې ترڅو پیسې په دغو هېوادونو کې په عمومي ډول له لوړ افراطیتڅخه ګوښه شي.
     
    ５.                       بټکوین چېرته اخیستل کېږي؟
    تاسو کولی شي چې په اسانی سره د جواز شوي تبادلې(License Exchanges) له لوري بټکوین لاسته راوړی. غواړم یوڅو پیژندل شوي نومونه ذکر کړم، کوم چې خپله بټکوین لري او د عرضې لپاره يې بازار ته وړاندې کوي:
    -        Karken
    -        Coinbase
    -        HitBTC
    -        CEX.IO
    -        Bitstamp
    -        CoinMama
    دا پورته یوازې ځینې تبادلې او یادښتونه دي چې ځینې محدودیتونه هم لري. تاسو باید د خپل د پام وړ تبادلې زیرمه غوره کړئ، ترڅو وګورئ چې کومې تبادلې د کارولو لپاره خورا ارزښتناکې دي چې ترڅو مو بټکوین خوندي وی. (Coinbase) په متحده ایالاتو کې یو مشهور تبادله ده او په لوړه کچه ترې کار اخستل کیږی.
     
    ایا بټکوینخوندي دی؟ ایاڅوککولی شي چېزما بټکوینونهغلا کړي؟
    هو، هر څه چې تاسو آنلاین(Online) پریږدید هیکرانو(Hackers) لپاره حساس فرصتپیدا کیږي، ترڅو ستاسو بټکوینغلا کړي. ولې داسې لارې چارېشتون لري چې تاسو کولی شيله احتياط څخه کار واخلیترڅو ډاډمن شئ چې بټکوین مو خوندي دی. په هغه صورت کې چې تاسو بټکوین د تبادلې پیرود له لارې واخلی او هلته یې پریږدی ترڅو د تبادلې د امنیتي دیوالونو(Security Walls) له لوری خوندي شي، او د سړې ذخیرې(Cold Storage) له خوا د یو خاص شفر(Password) په ترلاسه کولو سره ستاسې بټکوین په بریالیتوب سره د اخیستل شوې ذخیرې په دننه کې آفلاین ساتل کیږي او بل د یو وړاندیز له مخې، کولی شئ چې د سختکالي ذخیره(Hardware Storage) لکه لیجر او ټریزور وکاروئ، دا تاسو ته اجازه در کوي چې خپلې ذخیرې ته یوازې هغه مهال لاس رسی پیدا کړئ ترڅو مو چې له کمپیوټر سره وصل کړی نه وي.
     
    تاسو کیدای شي د مټ ګوکس(Mt Gox) د پیښې په اړه اوریدلي وي، په کوم کې چې په ۲۰۱۴م کال کې د مټ ګوکس تبادلې څخه ټول بټکوین غلا شول او ډیرو خلکو خپل ټول بټکوین له لاسه وکړل. پداسې حال کې چې دغې پیښې ځینې بټکوین لرونکي اشخاص حیران کړل، خو بیا هم دوی تبادلې ګړندۍ کړې او خپل بټکوین يې په هوښیارۍ سره آفلاینکړل، چې تر اوسه پورې د بټکوین په خوندیتوب کې مهم رول ولري.
     
    په پای کې غواړم چې په صادقانه ډول ووایم؛ پر دې مسئله مې ځکه یو څه ولیکل، چې ددې مهې موضوع په اړه اکثره وخت له ما څخه پوښتنې شوې چې بټکوین څه شی دی، دا ولې شتون لري او په کوم ځاي کې يې اخستلي شو؟ هیله دده، چې اړوندې پوښتنې مې دقیقې ځواب کړې وي.
    مننه!
    ضياء الله کړوخېل
    سافټویر انجینیر
    طلایي ښارګوټی، کارتې نو
    کابل افغانستان
    ۱۵ جولای ۲۰۱۸
     
     
     
     
    ­­­­­­­­­­­­­­­­­