اقتصاد پېژندنه/ (۳۴ مه برخه)

په عرضه کې د تغییراتو لاملونه (Causes of Changes in Supply):
۱- په عرضه کې پراختيا او راټوليدل: په عرضه کې پراختيا او راټوليدل په قيمت پورې اړه لري کله چې د توکوقيمت لوړ شي نو په عرضه کې زياتوالی راځي چې دې ته د عرضې پراختيا وايي ددې برعکس کله چې د توکو قيمت ټيټ شي نو عرضه هم ورسره کميږي چې دې ته د عرضې راټوليدل وايي.
۲- د عرضې د لوړيدلو او ټيټيدلو لاملونه: د عرضې لوړيدل او ټيټيدل لاندې لاملونه لري.

• د توليد لګښت: که د توکو د توليد په لګښت کې زياتوالی راشي او قيمت پخوانی وي نو عرضه يې کميږي د دې برعکس که د توکو د توليد په لګښت کې کمښت راشي او قيمت پخوانی وي نو عرضه يې ډېريږي. د توکو د توليد د لګښت د ډېرښت بیلا بیل لاملونه لري چې يو لامل يې د اومه موادو د بيې لوړوالی دی.
  
• طبيعي عناصر: د کرنيز توکو توليد ډېری وخت په طبيعي عناصرو پورې منحصر وي که په هېواد کې وخت په وخت باران وي، طبيعي افات شتون ونه لري په کرنه کې له ښې کيمياوي سرې ګټه واخيستل شي نو کرنيز توليدات ډېريږي .که په بازار کې د کرنيزو توکو قيمت لوړ نه شي، خو بيا يي هم عرضه ډېريږي. د دې برعکس که طبيعي حالت ښه نه وي نو د کرنيزو توکو توليد کمېږي. په بازار کې د قيمت په نه تغير سره بيا هم د توکو عرضه کمېږي.
  
• نا امني: د نا امنه او خرابو حالاتو په وخت کې هم د توکو عرضه کميږي د مثال په توګه د جنګ په وخت کې د لومړنيو توکو کمښت په دې وخت کې ځینې کمپنۍ خپل توليدات بندوي او ځینې کمپنۍ جنګي وسايل جوړ وي په دې وخت کې د توکو قيمت تغير نه خوري خو عرضه يې کميږي د دې تر څنګ د قيمتونو په لوړو الي سره بيا هم عرضه کميږي.
  
• د کانونو کشفول: په هېواد کې د نوو کانونو له کشفولو سره د توکو په عرضه کې تغير راځي د ساري په ډول کله چې يو هېواد اومه مواد له بهر څخه را واردوي خو کله چې همدا مواد په هېواد کې پيدا کېږي نو د توکو د توليد په لګښت کې کموالی راځي په پخواني قيمت ډېر توکي توليديږي او عرضه يې هم ډېريږي.
  
• د ليږد راليږد د عصري وسايلو شتون: د ليږد راليږد د عصري وسايلو په شتون سره د توکو په لګښت کې کمښت راځي چې د توکو په عرضه کې ډېرښت راځي په دې صورت کې که د توکو قيمت لوړ هم نشي نو په عرضه کې ډېرښت راځي او دد برعکس که ښه وسايل ونه لري نو د توکو لګښت کې ډېر والي راځي او عرضه يې کميږي.
  
• ماليه : که په هېواد کې په کورنيو توکو ماليه لوړه شي نو عرضه يې کميږي او که ماليه ټيټه شي عرضه يې ډېريږي.
  
• توليد طريقه: که چيرته د توليد طريقه سمه وي نو د توکو توليد لګښت کې کموالی راځي، که قيمت لوړ هم نشي نو عرضه يې ډېريږی.
  
• د ځينو کمپنيو يو ځای والی: ځيني وخت د يو توکي د توليد لپاره يو څو کمپنۍ سره يو ځای کېږي او دا توکی په يو معين مقدار توليدوي. د توکو قيمت لوړيږي د قيمت په لوړوالي سره سره بيا هم عرضه نه ډېريږي .
  
• وارداتي پاليسۍ: حکومت ځينې وخت خپله وارداتي پاليسۍ ته تغیر ورکوي په وارداتو لوړه ماليه وضع کوي چې ورسره وارداتي توکي کميږي که قيمتونه پخواني وي خو بيا هم عرضه کمېږي، د دې برعکس که حکومت د ازادې سوداګرۍ پاليسۍ وضع کړي نو واردات لوړيږي که قيمت پخوانۍ هم وي خو عرضه ډېريږي.
  
• د هېواد وضعيت: که يو هېواد سياسي ثبات ونه لري هلته توکي په لږه پيمانه توليديږي چې عرضه يې هم کمه وي خو په هېواد کې سياسي ثبات وي امن شتون ولري نو کارګران له زړه نه کار کوي د توکو عرضه هم ډېريږي.
  

د عرضې ارتجاعيت Elasticity of Supply) ): د عرضې د قانون پر اساس که د يو توکي قيمت لوړ شي عرضه يې هم لوړيږي او د دې برعکس که قيمت يې ټيت شي عرضه يې هم کميږي د عرضې هغه ځانګړتيا چې د قيمت د تغير په وجه اغېزمن کېږي د عرضې ارتجاعيت ورته وايي يا د يو توکي هغه ځانګړتيا چې د قيمت په تغیر سره په عرضې کې تغیر راشي که د يو توکي د قيمت په تغير سره په عرضه کې تغیرات راشي نو موږ بيا وايو چې دا توکی ډېر ارتجاعيت لري او که د کوم توکي په قيمت کې تغير مګر په عرضې کې تغير رانه شي نو موږ بيا وايو چې دا توکی ارتجاعيت نه لري. د عرضې ارتجاعيت لاندې درې ډولونه لري...
۱- ډېره ارتجاعيت لرونکې عرضه (More elsatic supply): کله چې په قيمت کې ډېر لږ تغیر راشي او په عرضې کې زيات تغیر راشي دې ډول عرضې ته ډېره ارتجاعيت لرونکي عرضه وايي مانا دا چې که قيمت ډېر لږ ټيټ شي عرضه ورسره ډېره زياته کمه شي اويا قيمت لږ لوړ شي خو په عرضې کې ډېر زيات ډېروالی راشي. کولای شو په لاندې جدول کې وګورو:
 

في ټن قيمت	عرضه
7500 افغانۍ	100 ټنه
7400 افغانۍ	50 ټنه
7300 افغانۍ	10 ټنه

 
په پورتني جدول کې لیدل کیږی چې کله چې قيمت 7500 افغانۍ وي نو عرضه 100 ټنه وي خو کله چې قيمت ډېر لږ ټيټيږي له 7500 څخه 7400 ته کېږي نو په عرضه کې ډېر زيات تغيرات راځي او عرضه 50 ټنو ته راښکته کېږي .

په ګراف کې لیدل کیږی چې د قيمت په لږ تغیر سره په عرضه کې ډېر تغیر راځي کله چې قيمت 7300 افغانۍ وي عرضه 10 ټنه خو کله چې قيمت ډېر لږ تغير کوي 7400 ته لوړ شي نو عرضه 50 ټنو ته لوړيږي .
۲- لږه ارتجاعيت لرونکې عرضه (Less elastic supply): کله چې په قيمت کې ډېر تغير راشي خو په عرضې کې ډېر تغير رانشي نو دې ډول عرضې ته لږه ارتجاعيت لرونکې عرضه وايي مانا دا چې: قيمت ډېر زيات ټيټ شي خو عرضه ډېره لږه کمه شي لاندې جدول ته ځير شئ .

في ټن قيمت	عرضه
500 افغانۍ	100 ټن
300 افغانۍ	90 ټن
100 افغانۍ	80 ټن

پورتني جدول ته ځير شئ کله چې قيمت 500 افغانۍ وي نو عرضه 100 ټنه ده خو کله چې قيمت له 500 افغانيو څخه 300 افغانۍ کيږی عرضه ورسره ډېره لږ تغیير کوي عرضه يوازې له 100 څخه 90 ته راټيټيږي يانې ډېرلږ تغیير خوري.

په پورتنې ګراف کې لیدل کیږی چې کله قيمت 10 افغانۍ وي عرضه 80 کيلو خو کله چې قيمت ډېر لوړيږي يانې 30 افغانيو ته لوړ شي نو عرضه ورسره ډېر لږ تغیر کوي له 80 څخه 90 کيلو ګرامو ته لوړيږي.
۳- برابره ارتجاعيت لرونکې عرضه: که په عرضه او قيمت کې په يو نسبت تغیر راشي دې ډول عرضې ته برابره ارتجاعيت لرونکې عرضه وايي مانا دا چې که په قيمت کې دوه برابره زياتوالی راشي په عرضې کې هم دوه برابره ډېرښت راشي .
لاندې جدول ته ځير شئ .

في ټن قيمت	عرضه
500 افغانۍ	100 ټنه
1000 افغانۍ	200 ټنه
3000 افغانۍ	600 ټنه

په پورتني جدول کې لیدل کیږي چې کله قيمت 500 افغانۍ وي نو عرضه 100 ټنه خو کله چې قيمت 1000 افغانۍ کېږي، عرضه ورسره مساوي لوړيږي 200 ټنو ته لوړيږي يانې قيمت او عرضه په يو نسبت تغير خوري.

په همدې ډول په ګراف کې هم تاسو ګورئ چې قيمت 500 افغانۍ وي، نو عرضه 100 ټنه او کله چې 1000 افغانۍ شي،عرضه 200 ټنو ته لوړيږي، يانې د قيمت او عرضې د تغیر نسبت سره مساوي وي.
د عرضې د ارتجاعيت اندازه ګيري(Supply elasticity measurement)
له يوسره برابر ارتجاعيت: کله چې د يو توکي په عرضه کې د قيمت د تغير په نسبت تغیر راشي دې ډول عرضې ته د يو سره برابر ارتجاعيت وايي د ساري په توګه د غنم قيمت د پخوا په پرتله نيم شوی او عرضه يې هم نيمه شوې ده کولای شو په لاندې جدول کې ښه روښانه کړو.

د في ټن قيمت	عرضه
500 افغانۍ	100 ټنه
1000 افغانۍ	200 ټنه
3000 افغانۍ	600 ټنه

په پورتني جدول کې لیدل کیږی چې کله قيمت 500 افغانۍ وي نو عرضه 100 ټنه وي خو کله چې قيمت 1000 افغانۍ شي عرضه هم ورسره 200 ټنو ته لوړه شي د دې خبرې مطلب دا چې په قيمت او عرضه کې يو شان تغيرات راځي او يا په قيمت او عرضه کې مساوي تغیرات راځي. کولای شو په لاندې ګراف کې ښه روښانه کړو...

• له يو څخه کم ارتجاعيت: کله چې د يو توکي په عرضه کې د قيمت د تغير په نسبت کم وي يا د يو توکي قيمت لوړ شي، خو په عرضه کې لږ ډېروالی راشي دې ډول عرضې ته له يو څخه کم ارتجاعيت. وايي لکه په جدول کې.
  

د في ټن قيمت	عرضه
500 افغانۍ	100 ټنه
250 افغانۍ	90 ټنه
150 افغانۍ	80 ټنه

په جدول کې لیدل کیږی  چې کله قيمت 500 افغانۍ وي د توکو عرضه 100 ټنه خو کله چې قيمت ډېر تغير خوري له 500 افغانيو څخه 250 افغانيو ته راټيټيږي عرضه ورسره ډېر لږ تغیر خوري له 100 ټنو څخه 90 ټنو ته راښکته کېږي. چې دې ډول ارتجاعيت ته له يو څخه کم ارتجاعیت وايي چې په لاندې ګراف کې هم روښانه شوی.

له يو څخه ډېر ارتجاعيت: کله چې د يو توکي عرضه د قيمت د تغیر له نسبت څخه لوړه وي دې ډول ارتجاعيت له يو څخه ډېر ارتجاعيت وايي لاندې جدول ته ځير شئ...

د في ټن قيمت	عرضه
50 افغانۍ	100 ټنه
25 افغانۍ	40 ټنه
15 افغانۍ	20 ټنه

په جدول کې ښکاري کله چې قيمت 50 افغانۍ وي عرضه 100 ټنه خو کله چې قيمت تغیر خوري 25 افغانيو ته راښکته کېږي عرضه ورسره ډېره تغیير خوري له 100 ټنو څخه 40 ټنو ته راښکته کېږي.
د عرضې د ارتجاعيت د اندازه ګيرۍ دويمه طريقه (حسابي فورمول ):
د عرضې ارتجاعيت = په عرضې کې تغیر/ عرضه ÷ په قيمت کې تغیر/قيمت
او يا
د عرضې ارتجاعيت = په عرضې کې تغير / عرضه × قيمت/ په قيمت کې تغير
د پورتنيو فورمولو د وضاحت لپاره لاندې جدول ته ځير شو:

شمېره	في ټن قيمت	عرضه
لومړی قيمت	50 افغانۍ	100 ټنه
دويم قيمت	25 افغانۍ	50 ټنه
دريم قيمت	20 افغانۍ	25 ټنه
څلورم قيمت	10 افغانۍ	20 ټنه

د فورمول تطبيق :

50/100 × 50/25 = 1.00

25/50 × 25/5 = 2.50

5/20 ×20/10= 0.50

د فورمول له تطبيق وروسته که ځواب له يوه سره برابر راغی نو مانا دا چې ارتجاعيت له يو سره برابر دی او که کوچنې راغی، له يو څخه کوچني او که لوړ شو نو له يوه څخه لوړ دی.

په لومړي او دويم قيمت ارتجاعيت له يو سره برابر دی

په دويم او درېيم قيمت ارتجاعيت يو څخه لوړ دی

په درېيم او څلورم قيمت ارتجاعيت له يو څخه کوچنی دی

د عرضې د ارتجاعيت عوامل: د ځینو توکو د عرضې ارتجاعيت ډېر وي او د ځينو توکو ارتجاعيت کم وي د بېلابېلو توکو د عرضې ارتجاعيت په لاندې عواملو پورې تړاو لري:

• د توکي بڼه: هغه توکي چې ژر له منځه ځي د هغوی د عرضې ارتجاعيت کم وي ځکه که دا توکي خرڅ نه شي له منځه ځی نو که قيمت هر څومره ټيټ شي د هغوی خرڅول پکار دي لکه شيدې، ترکاري او نور. ددې په مقابل کې هغه توکي چې ژر نه خرابيږي د هغوی د عرضې ارتجاعيت ډېر وي ځکه د قيمت په ټيت والي سره کولای شو چې زيرمه يې کړو او په عرضه کې لږ والی هم راولو .
  
• د توليد لګښت: که د يو توکي په توليد کې ډېر لږ ډېرښت راشي او لګښت پرې ډېر راشي او د قيمت ډېروالی دا لګښت پوره نه کړي نو ددې توکي ارتجاعيت کم دی، ددې برعکس که د يو توکي په ډېر توليد کې او لګښت پرې کم راشي او قيمت کې ډېر پوره شي نو ددې توکي ارتجاعيت لوړ دی.
  
• د توليد طريقه: هغه توکي چې په اسانۍ سره توليديږي نو د هغوی ارتجاعيت ډېر وي ځکه د قيمت په تغیر سره په عرضه کې هم تغیر راځي او هغه توکي چې په پيچيده طريقې سره پيدا کيږی ارتجاعيت يې هم کم وي.
  
• د توليد قوانين: هغه توکي چې د ډېرښت د قانون له مخې توليديږي د هغوی ارتجاعيت ډېر وي ځکه د قيمت په لوړوالي سره متشبث هڅه کوي تر څو ډېره ګټه تر لاسه کړي نو په ځمکه توليد ډېروي ددې برعکس هغه توکي چې د لګښتونو ډېرښت د قانون په وسيله پيدا کېږي کم ارتجاعيت لري.
  
• د توليد وخت: هغه توکي چې په لږ وخت توليديږي نو د هغو د عرضې ارتجاعيت لوړ وي او هغه توکي چې توليد يې ډېر وي د عرضې ارتجاعيت يې هم کوچنی وي ځکه کله چې قيمت لوړ شي هغه ژر نه توليديږي.
  
• د پانګې اړتيا: د هغو توکو توليد چې ډېرې پانګې ته اړتيا لري د هغوی د عرضې ارتجاعيت هم کم وي لکه د الوتکو جوړول ځکه د الوتکو په قيمت کې که لوړوالی راشي ته مجبور يې نوې کارخانه جوړه کړې چې ډېرې پانګې ته اړتيا ده او همداسي که قيمت يې ټيت شي بيا هم کميدای نه شي ځکه د کارخانې په جوړيدو ډېر پانګه لګيدلې ده نو ځکه د عرضې ارتجاعيت هم کم وي. د دې برعکس هغه توکو توليد چې لږې پانګې ته اړتيا لري د عرضې ارتجاعيت يې لوړ دی ځکه که قيمت لوړ شي ډېر توکو د توليدو امکان وي.