کانديد اکادميسين محمد صديق روهي
دوهم
د پټې خزانې نثر: که چيرې د پټې خزانې نثر د هغه وخت د ادبي چاپيريال په هينداره کې وګورو ويلی شو چې د دې کتاب نثر ډير روان، خوږې محاورې ته نږدې او فصيح دی. د پټې خزانې سبک نه يوازې د روښاني سبک څخه په مراتبو بهتر دی، بلکه د خټکو د مکتب په نسبت هم ځينې ښيګڼې لري. د محمد هوتک په نثر کې تکلف، تکرار، سجع، تعقيد، ابهام او غرابت نه ليدل کيږي. د محمد هوتک د نثر يو لوی صفت دا دی چې واقعاً د خلکو ژبه او د ورځنۍ ژبې محاوره استعمالوي، او دا يو داسې صفت دی چې حتی د نن ورځې اکثره ليکنې (د دې مقالې په ګډون) هم له هغه نه بې برخې دي. د ده په وينا کې البته کله کله وړاندې والی او وروسته والی راځي خو ښايي چې د هغه وخت د عالمانو اديبانو په ژبه کې به تقدیم او تاخير يو څه عموميت درلود او قباحت به نه ګڼل کيده. د دې د پاره چې د محمد هوتک د نثر قوت څرګند شي يوه کوچنۍ نمونه را اخلو چې په هغه کې يې يوه علمي موضوع په ډيره سادګۍ شرح کړې ده. که څه هم ژبه يې خالصه نه ده، خو د موضوع حق پکښې په ښه توګه ادا شوی دی:
«په تحفه صالح کې راوړی چې شيخ به خپلو مريدان ته هدايت کا او وعظونه او د سوالونو ځوابونه به يی ويل او د تصوف مشکلات به يې حل کول. يوه ورځ سوال ځنې وسو چې «پس ترا هر لحظه مرګی رجعتی است؟ مصطفی فرمود دنيا ساعتی است.» څه مقصد لري؟ زموږ مرګ و رجعت کله دايم او مستمر وي؟ او که دا مرګ و رجعت دايم او مستمر وي نو به حیات بعد الممات متعدد سی او د تناسخیانو عقديه به سی. هغه عارف ربانی هسی جواب ورکا چې ذات ماسوا دی له بدنه. ذات دايماً ثابت دی او بدن متحلل دی نبي چې وايي: انت انت لاببدنک فان بدنک فی التحليل و لیس عندک منه خبر فانت ورا هذه الا شیا.
دغه مرګ و رجعت بدنی دی نه ذاتی، او هر کله چې تحلل وموند سابقه ذراتونو یې پر ځای دريږي لاحقه ذرات. او همدغه تجدد دی چې د دنيا عدم تحقق ثابتوي او هغه چې مصطفی عليه السلام وويل:
(الدنيا ساعة) رشتیا کوی.»
دا د يوې پيچلي علمي موضوع په باره کې د محمد هوتک د نثر نمونه وه. اوس به يې په ادبي برخه کې هم يوه ډيره وړه نمونه راواخلو. د ملا محمد صديق پوپلزي په باره کې وايي:
«عشقي ځوان دی او زړه یې له لاسه ايستلی او په خپل محبوب پسې ژاړي، زاري کا، ګرياني کا، دردمن زړه لري او سترګې د اوښکو ډکې لري مينې هسې په اور سوی دی چې له کوره کلي ورک وي، سوزناکې بدلې لولي. او کله چې د دردمندانو په ډله کښيني مجلس ژړوي او غمجن زړونه په خپلو نارو ـ غلبلو سوزي. زمانه د ده پر ځوانۍ افسوسونه کا او عشق يې جنون ته رسيدلی دی. بالبداهه اشعار وايي او د زړه درد په سوده کوي.».
تاريخي ارزښت:
له پټې خزانې څخه ښايسته زيات تاريخي معلومات هم تر لاسه شوي دي. د مثال په توګه، د پټې خزانې په استناد ويلی شو چې په غور کې پښتنو اميرانو واکمني کوله. برسيره پر دې چې امير کروړ پخپله شاعر و د غوريانو په دربارونو کې پښتانه شاعران پالل کيدل چې شيخ اسعد سوري او ښکارندوی يې غوره استازي دي.
په غور کې ډير اميران وو چې د هغو له جملې څخه د امير کروړ نوم په تاريخونو کې نه و ښکاره. همدارنګه په پټه خزانه کې د پښتنو د مشهورو نيکونو شجرې او له پرديو يرغلګرو سره د هغو د مقابلې په باب هم ډير معلومات تر لاسه شوي دي.
پټه خزانه د هوتکيانو د تاريخ په باره کې ثقه او نوي معلومات وړاندې کوی. په تيره د شاه حسين هوتکي د دربار د شاعرانو، عالمانو او د هغه وخت دعلمي آثارو په برخه کې پټې خزانې ډيرتياره او پټ ګوټونه روښانه کړي دي. له پټې خزانې څخه د ځينو قبیلو د ژوند او د هغو د ليږديدنو په باره کې هم ځينې معلومات لاس ته راغلي دي.
له همدې کتاب څخه د پښتنو د معاشرت طرز، د ښوونې او روزنې نصاب، فرهنګي منابعاو ثقافتي ارزښتونه هم په ښه توګه استنباط کیدی شي. پټه خزانه دا واقعيت راسپړي چې د غوريانو، لوديانواو هوتکيانو په دربارنو کې پښتو ادب ته هم پاملرنه کيده او د دغو کورنيو ځينو واکمنانو، لکه امير کروړ، سلطان بهلول لودياو شاه حسين هوتک پخپله هم پښتو شعرونه ويلي دي. له پټې خزانې څخه دا خبره هم څرګنديږي چې پښتنو ښځو هم زمونږ په فرهنګي مواريثو کې ستره ونډه اخيستې ده. دا د مورخينو دنده ده چې د پټې خزانې ټول تاريخي اسناد په جلا توګه وڅيړي او د پښتنو د تاریخ په روښانه کولو کې ترې استفاده وکړي.
کلتوري ارزښت:
، لکه مخکې مو چې وويل پټه خزانه د شاه حسين هوتکي د واکمنۍ په دوره کې او د هغه په تشويق ليکل شوې ده. د شاه حسين پلار ـ حاجي ميرويس خان - د صفويانو له منګولو څخه خپله خاوره آزاده کړې وه او د افغانستان د بشپړې خپلواکۍ او ملي دولت د جوړيدو د پاره ک، لکه مبارزه روانه وه.
د دغو تلاښونو په ترڅ کې د فرهنګي او کلتوري اصالت د خوندي کولو د پاره آګاهانه او شعوري مبارزه پيل شوې وه چې مرکز يې پخپله د شاه حسين هوتک دربار و. شاه محمود او شاه حسين دوه وروڼه وو چې لومړي تورې ته لاس اچولی و او دوهم قلم ته پاملرنه کړې وه. د شاه حسين هوتکي د خدمتونو په باره کې ويلی شو:
«خوش درخشيد ولی دولت مستعجل بود.» محمد هوتک د پټې خزانې مولف په دوهمه او دريمه خزانه کې دا څرګندوي چې په دې وخت کې کندهار د علم او ادب په آسمان کې ډير راڼه ستوري وځلول. هر څوک په آسانۍ سره حدس وهلی شي چې د هغه وخت په شرايطو کې محمد هوتک ولې په ادب او فرهنګ کې د اصالت او سوچه توب خوا ته مايل او راغب دی او تر ممکنه حده پورې يې خپل اثر د نورو ژبو له اغيزې څخه ليرې ساتلی دی. په پټه خزانه کې د يوه داسې ټبر د هېواد پالنې احساس څرګنديږي چې نوی په پښو دريږی او د خپل تشخيص او تبارز د پاره ګام پورته کوي. د پټې خزانې کلتوري مشخصات دا دي:
۱ ـ دا څرګنده ده چې د پښتنو قبيلوي نظام د جرګو له لارې اداره کيده. حتی د احمد شاه غوندې مقتدر پاچا به هم له قومي مشرانو سره يوځای پر فرش کښيناسته او د هغو په سلا او مشوره به يې کار کاوه. په دې ډول نظام کې ولسي مشران مجبور دي چې د خلکو رضايت په نظر کې ونيسي او هميشه له رواجي عدالت څخه کار واخلي. امير کروړ سره له دې چې د خپل زور او قورت په باره کې وياړنه وايي خو په عين زمان کې د خپل ولس او قبيلې سره د ښو تعلقاتو يادونه کوي او داسې وايي:
خپلو وګړو لره لور پيرزوينه کوم
دوی په ډاډينه ښه بامم ښه يې روزنه کوم
تل يې ودنه کوم له ما اتل نسته
سلطان بهلول لودي هم په خپله معروفه رباعي کې د عدل او انصاف په باره کې خبرې کوي له چې وايي:
ملک به زرغون کړم په ورکړه راسه
ګوره وريځې د داد له پاسه
خـــول مې د عـــدل په درو روڼ دی
جهان زيب مومي زما له لاسه
۲ – د دې په مقابل کې ځينو شاعرانو هم د پاچهانو او واکمنانو مدحې ويلي دي خو داسې ښکاري چې دغه مدحې له يوه اجتماعي احساس او د قوم پالنې له روحيې څخه منشا اخلي. په کوم صميميت چې مدحيه شعرونه ويل شوي دي په هغو کې د صلی او بخششونو د غوښتنې د پاره ګنجايش نه پاتې کيږي. که شاعر د واکمن په مړينه ساندې وايي نو د ده د وير او ژړا علت دا دی چې قوم د دفاعي سنګر یو توريالی سرتيری او د خلکو يو خوږ او مهربانه دوست له لاسه ورکړی دی. د مثال په توګه، د شيخ اسعد سوري د ويرنې دا څو بیتونه ولولئ:
چې بـــــــه نجليو پــــــه نڅــــــــــا پکې خندله
چـــې پـــــــه پيغلــــو کــــا اتڼ قطـــار قطــار
هغـــه غور په وير ناتار د واکمـــــن کښينوست
هغــــــه غـــور سو د جــــــــاندم غوندې سور
سخ په تا ای محــــــــــمده د غــــــور لمــــــر وې
په نړۍ بــــــــه نـــــــه وي ستا د عــــــدل سار
ته پر ننګـــــــه وې ولاړ په ننګ کې مړ سوې
هم پر ننګه دې په ننګه کا ځــــــــان جـــــــــار
که سوري دي په تګ وير کاندي ويرمن سول
هم بـــــــــــه وياړي ستا په نــــــوم ستا په ټبار
په همدې ترتيب د ميرمن زينب ويرنه چې د شاه محمود د هوتک په مړينه يې ويلي ده د همدغې روحيې نماينده ګي کوي.
موږ د دغې سوزناکې ويرنې څخه پوازې يو بند راخلو.
لښکر سو خپور پښتون ولاړ دی آریان
په خاورو ځای کا شاه محمود عاليشان
پاتی سو تاج و تخت د ټول اصفهان
زړه یې راسوړ سو کا خوښي دښمنان
وايي پښتون اوس بې پاچــــــــا سونا
کندهـــــــــــــار واړه په ژړا ســونا
۳ ـ په هره ژبه کې عشقي شعرونه د ادب يوه عمده برخه تشکيلوي خو د مينې د څرګندولو د پاره هر ادب ځانته ټاکلی کلتوري حدود لري.
په پښتني کلتور کې له ټاکلي چوکاټ نه د باندې وتل هر چاته په ډير ګران قيمت تماميږي چې په دې قيمت کې نه يوازې د حیثيت، بلکه د سر سودا هم شامله ده. په دغسې ټولنيز چاپيريال کې چې پر نامشروعو جنسي روابطو باندې سخت بنديزونه لګيدلي دي، اکثر عشقونه رمانتيکي بڼه پيدا کوي. د پټې خزانې په اکثرو عشقي شعرونو کې د اوښکو، ژړا، فریادونواو غلبلو کاروان روان وي. حتی د سيدال خان ناصر غوندې سپه سالار هم د ليونتوب خبرې کوي:
مين په لويو غرو ځي سر تور په نيمو شپو ځي
ووزي له وطنه، وطن پريږدی پر چولو ځی
فریادونه نارې وکا په ناورين په غلبلو ځي
نارې وهم عالمه د شپې تر صبحدمه
ناتوانه د بيلتون يم یو ګړۍ نه لرمه دمه
بې تا مې نفس خيژي راځه زما د زړه همدمه
البته دا يوه نمونه وه. په نورو شعرونو کې هم ډيرې اوښکې څڅيدلي دي چې پخپله شاه حسين پاچا هم ترې محروم نه دی.
د سړیو چې دا حال وي ښځې خو د عشق نوم قدری هم په خوله نشي اخيستلی او که فرضاً د عشق نوم هم واخلي هغه به مجازي نه وي، بلکه حقيقي به وي، لکه حليمه چې وايي:
چې مجاز مې د آياز ولاړی له زړه نه
سربلنده تر محمود غوندې سلطان شوم
له همدې امله د ښځو شاعران اکثر شعرونه تصوفي، مذهبي او د پند او حکمت خبرې دي.
۴- په پښتو ادب کې د حماسي اشعارو پله ډيره درنده ده. د پښتو د فولکلوري ادب دوې عمده موضوعګانې توره او مينه دي. په ليکني ادب کې هم د حماسي اشعارو برخه شته چې زياتره يې د خوشحال خان په ديوان کې ليدل کيږي. د پټې خزانې په اشعارو کې هم ځينې حماسي اشعار راغلي دي، لکه د ملکيار سندره د امير کروړ وياړنه او داسې نور.
۵ـ ميلمه پالنه د پښتنو يو بل بارز صفت دی. البته د ډوډۍ او ميلمستياوو موضوع معمولاً په شعرونو کې نه راځي او که کوم شاعر دا کار وکړي ښايي د خيټه ور شاعر په نامه شهرت ومومي. سره له دې، په پټه خزانه کې د مطایبی په بڼه يوه قصه راغلې ده او هغه داسې ده:
لطيفه
کله له کلاته ملا باز راغی او په کندهار کښې زما ميلمه شو. دستي ما چرګ حلال کا او طعام مې تيار چې دسترخوان راغی ملا باز هسې شعر ووايه:
پر کورو يې رمې ګرزي د باز برخــــــــه يـــــــو چيچی دی
د باز ښکار وي د غرڅنو اوس مې بس هغه سپينکی وری دی
ما زر هغه سپين وری هم حلال کا او د ميلمه ميلمستيا ته مې پوخ کا.
* تاسې وګورئ چې «انجيل» د خدای سپيڅلی کلام په دې عبارت پيل کيږي: «او په لومړي سر کې وينا وه.»
د قرآن کريم لومړی آيت دا دی:
«اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ ». د شيخ سعدي بوستان په دې بيت سره شروع شوی دی:
بنام خداوند جان آفرين حکيم سخن بر زبان آفرين
او د شيخ بايزيد انصاري (پير روښان) خير البيان هم په دې عبارت پيل شوی دی:
«اکتب علی بداية الکتاب ... » او په پښتو کې: «وکښه په آغاز د کتاب په ښه درست حرفونو بسم الله.»
** داسې ښکاري چې محمد هوتک د شاعرانو په باره کې د «اپلاتون» يوناني فيلسوف نظر په ټوله معنا نه تعقيبوي. د محمد هوتک له خوا چې کوم شاعران په پټه خزانه کې معرفي شوي دي اکثر يې د کراماتو خاوندان دي. د «اپلاتون» په نظر شاعران ځينې ښه دي او ځينې يې بد مګر پخپله شعر آسماني عطيه ده او د شاعر له شخصيت سره مستقيمه اړه نه لري «اپلاتون» تعجب کوي چې څنګه ځينې ناپوه او عادي کسان دومره ښکلي او زړه وړونکي شعرونه ويلی شي چې حکيمان او فيلسوفان يې له ويلو څخه عاجز دي. له دې څخه «اپلاتون» دې نتيجې ته رسيږي چې شعر د الهام په توګه پر عادي خلکو باندې هم نازليدی شي. د ده په عقيده، هر ځلې چې شاعر موږ ته زړه وړونکی او ساحرانه شعرونه لولي او زموږ جذبات راپاروي نو دوی په حقيقت کې د هنر د رب النوع د ګلانو له باغ او د شاتو له فوارې څخه خپلې سندرې راټولوي او مونږ ته يې وړاندې کوي.
محمد هوتک هم شعر الهام ګڼي خو دغه الهام يوازې هغو کسانو ته کيږي چې وړ او مستحق يې وي. دا خبره د ده له سريزې او همدارنګه د لرغونو شاعرانو له ژوند پيښو (بيوګرافي) څخه په ښه توګه جوتيږي.
په «پټه خزانه» کې شاعران عادي خلک نه دي، بلکې اکثر يې د کرامت خاوندان، تاريخي اتلان او حماسه جوړونکي، يا متقي او پرهيزګاره عالمان دي.
*** د شعر د هدف او وظيفې په باب له لرغونو وختو تاوده بحثونه پيل شوي دي او ډير کتابونه پرې کښل شوي دي. محمد هوتک پدې برخه کې يو جامع نظر وړاندې کړی دی. د ده دغه مفکوره چې شعر د خوږو زړونو مرهم دی د يوناني فيلسوف «ارستو» catharsis نظريې ته ورته دی. «ارستو» وايي چې د تراژيدي په واسطه د انسان روح سپيڅلی کيږي او روحي آلام يې تسکين مومي.
۱ ـ د کندهار د محاورې سره سره ليکل شوې ده.
۲ ـ د پوهاند حبيبي په حواله، پټه خزانه، د تحشيی او تعليق برخه د اطلاعاتو او کلتور چاپ ۱۳۵۴، مخ ۲۶۵ .
۳ ـ د يوه بيت څخه يې
