د یوې ټولنې ادبیات د هماغه ټولنې هنداره ده. دا په دې معنی ده، چې کوم څه په یوه ټولنه کې تر سره کیږي. هغه یوازې او یوازې په ادبیاتو کې روښانه کیږي او د هغه مثبتې او منفي پایلې راوباسي. موږ په ادبیاتو کې داسې یوه څانګه هم لرو، چې نړیوال ادیبان ورته بې سرحده یا به دیواله ادبیات وايي. دا ادبیات سرحد نه لري او نه هم کو ډول محدودیتونه لري. په دې لیکنه کې پر دې بحث کوو، چې پرتله ییز ادبیات کوم ډول ادبیات دي او ولې په دې نامه نومول شوي دي؟ د پرتله ییزو ادبیاتو ارزښت په څه کې دی او لومړی چېرته او ولې منځته راغلي؟
پرتله ییز ادبیات
پرتله ییز ادبیات د انسانانو پر هر اړخیزو موډونو لکه: لیکلي, شفاهي, بصري او ټيکنالوژيکي عبارتونو باندې بحث کوي. د ادبیاتو دغه ډول د څو ګونو کلتورونو څخه منځته راغل. په مقایسوي ادبیاتو کې غښتلي لیکوالان ډيری وخت په دوو عمده څيزونو بحث کوي. دا ډول ادبیات ډيری وخت دوې ژبې یا هم دوه کلتورونه یو له بل سره پرتله کوي, د دوی تر منځ ورته والی, اړیکې او یو د بله پر پرتله راڅرخي.
که یو څوک د ادب سره علاقه لري او غواړي, چې یوه بله ژبه زده کړي. د دې وړتیا په ځان کې لري, چې سربېرت پر زده ژبو يوه بله ژبه هم زده کولای شي. نو پرتله ییز ادبيات به د دوی لپاره د مطالعې ګټور کورس وي. د تمرکز لپاره د دوو ادبي دودونو متمرکزه مطالعه او په دویمه ژبه کې پرمختللي مهارتونه اړین دي. د پرتله ییزو ادبیاتو دې زده کونکي په توګه، دوی به دا فرصت ترلاسه کړي, چې د یو لړ کلتوري شرایطو، تاریخي دورې، یا ادبي خوځښتونو متنونه مطالعه کړي. دوی به د کلتوري، ژبني او ملي حدودو په اوږدو کې د پرتله کولو، ژباړې او لیږد ډیرې پیچلې پوښتنې هم راپيدا کړي او د نورو څانګو لکه: دیني مطالعات، فلسفه، توکمیز مطالعات, د هنر او کلتور نورو ډولونو په اړه به ادب هم ولولي. سربېره پر دې پرتله ییز ادب کې د تاریخي او معاصرې ادبي تیوریو مطالعه او تنقید هم پکې شامل دي.
برازیلي ناول لیکونکي لیسپيکټور هم د پرتله ییز ادب تعریف کړی. هغې داسې ویلي, چې " پرتله ییز ادبیات د ادب په نړېواله توګه د مطالعې یو ترتیب دی." داسې یو ترتیب چې د ملي پولو په اوږدو کې, د وخت په اوږدو کې, د ژبو په اوږدو کې, د نورو هنرونو (موسيقۍ، نقاشۍ، نڅا، فلم او نور) تر منځ د پولو په اوږدو کې د نړۍ مطالعه ده. دا په دې معنی, چې دا ډول ادبیات هېڅ پوله, سرحد او دیوال نه لري.
ښکاره بېلګه یې په امریکا کې د سواد زده کړه او د ټولنیز حالت مطالعه, د منځنۍ پېړۍ پېښې او رومانس مطالعه کول, د ادبیاتو اړیکې د فولکلور او افسانې سره مطالعه کول, د نړۍ په بېلابېلو برخو کې د استعمار او له استعمار وروسته لیکنو مطالعه کول په خپله ددې ډول ادب د تعریفونو په اړه اساسي پوښتنې را پيدا کوي.
په پراخه معنی، دا موږ ته د نورو ځایونو او تېرو وختونو تجربې، پیژندنې او مادي محصولاتو پرتله کول او د پرتله کولو لپاره وسایل چمتو کوي. د پرتله ییزو ادبیاتو مرکزي برخه د دې په اړه اندېښمنه ده، چې څنګه ادب، کلتور او نورې رسنۍ په تاریخي دورو کې مطالعه شوې او څنګه د ادب، کلتور او نورو رسنیږ مختلف اړخونه یو بل ته خبر ورکوي او یو پر بل اغېزه کوي. د پرتله ییرو ادبیاتو دې پوهانو اصلي موخه دا ده، چې د بشري تحقیقاتو له لارې نړیوال پوهاوی زیات کړي. د دې مخ په زیاتیدونکي نړیوال لید په رڼا کې، ژباړه هم د پرتله ییز ادب یو مهم اړخ دی. همدارنګه دې پوښتنې ته هم ځواب وايي، چې د ژبنیو او قومي سرحدونو په اوږدو کې د متنونو، نظریاتو او لیدونو ژباړه څه معنی لري او د ژباړې په بهیر کې د دې متنونو، نظریاتو او لیدونو سره څه کیږي؟
د پرتله ییزو ادبیاتو متخصصین د تعریف له مخې، له یوې څخه په ډیرو ژبو کې مهارت لري. دوی په مختلفو برخو کې کار کوي، چې د ادب سره تړاو لري، لکه: فلم، موسیقي، بصري هنرونه، فلسفه، تاریخ او انتروپولوژي. هغه څوک چې پرتله ییز ادب مطالعه کوي، د ادبي تحلیل، کلتوري پوهاوي، انتقادي فکر او همدارنګه د لفظي او لیکليو اړیکو او استدلال ارزښتناک مهارتونه په ځان کې لري او لا یې ترلاسه کوي.
د پرتله ییز ادب دوه مهم مکتب
۱- د پرتله ییز ادب فرانسوي مکتب: د لومړي ځل لپاره پرتله ییز ادبیات د یوې څانګې په توګه په فرانسه کې د نولسمې پیړۍ په دویمه نیمایي کې رامنځته شو. فرانسوي نقادان پرتله ییز ادب ته د یوه تاریخي او مثبت انتظام په سترګه ګوري. د دوی لپاره دا د ادبي تاریخ یوه څانګه او د نړیوالو معنوي اړیکو مطالعه ده، د بېلګې په توګه، د بهارت او ارسطو یا بایرن او پوشکین ترمنځ اړیکې.
۲- د پرتله ییز ادب امریکایي مکتب: پرتله ییز ادبیات ډېر وروسته د امریکا ساحلونو ته ورسېدل. امریکایي نقادان پرتله ییزو ادبیاتو ته د یو ځانګړي هیواد له محدودیتونو هاخوا په ادبیاتو کې د انالوژیو یا تشبیې سره تړاو لرونکي د ښکلائېز ډسپلین په توګه ګوري. د فرانسوي مکتب په عکس العمل کې دوی هڅه وکړه، تر څو هغه مسلو ته بېرته راستانه شي، چې د ادبي نقد سره مستقیم تړاو لري. امریکایي مکتب د ګویت او پوسنیټ له اصلي نړیوال لید سره ډیر نږدې تړاو درلود، د بېلګې په توګه: د جګړې وروسته د نړیوالې همکارۍ غوښتنې منعکس کول او داسې نور. د پرتله ییزو ادبیاتو په اړه د امریکا چلند د هینري ریمک له تعریف څخه درک کیدی شي.
د پرتله ییزو ادبیاتو ساحه
۱. د کلتوري لیږد پوښتنه، د بیلګې په توګه: په فرانسوي افسانه کې د امریکایی ناولونو اغېز).
۲. د انفرادي لیکوالانو ترمنځ تعامل.
۳. ژباړه
۴. د ادب او نورو هنرونو ترمنځ تعامل لکه: نقاشي، موسیقي، نڅا، فلم.
۵. په ادبیاتو باندې د تفکر د مختلفو مکتبونو اغېز (په فرانسوي لیکنو باندې د مارکسیست اغېز).
۶. ادبیات د یوې نړیوالې پدیدې په توګه.
په پای کې، پرتله ییز ادبيات د يوه ډيسيپلین په توګه د جدي محدودیت سره مخ دي. دا د ژبې طرز او لنډیز له پامه غورځوي. د نړیوالتوب په لټه کې دا د انفرادیت څخه سترګې پټوي.پرتله ییز ادبیات د دوو ټولنو تر منځ اړیکې راپيدا کوي او د یوې ټولنې, ژبې او یا هیواد د ادبیاتو منفي او مثبت تاثیرات روښانه کوي. دا چې دا ادبیات د نولسمې پېړۍ له دویمې نیمايي څخه راپدې خوا منځته راغلي نو په همدې اساس لومړنۍ څانګه یې هم د فرانسې د نقادانو لخوا منل شوې. د یوې ټولنې يا ژبې څخه بلې ټولنې یا ژبې ته د نظریاتو, متنونو او داسې نورو څيزونو ژباړه هم پر دې ډول ادب پورې تړاو لري.
اخځليكونه
Jahid, Arbab, (2022). Comparative Literature, Department of Comparative Literature, Oregon University.
Anand, Rachit, (2022). Comparative Literature, UB University at Buffalo, College of art and science, New York.
