د امريکايي ډالرو، تيلو او سرو زرو تر منځ اقتصادي اړيکه
The Economic relations between U.S. Dollar, Oil and Gold
کانديد دوکتور پوهنيار رحمت الله پښتون
کندهار پوهنتون
rpashtoon@hotmail.com
pashtoon.r@live.iium.edu.my
+60 - 1128542418
سريزه
د تېلو قیمت د سرو زرو د قیمت په ټاکنه کي مهم رول لوبوي، دا ځکه چي تېل په ډالرو تبادله کېدونکې شتمني ده، یاني په نړیوال معیاري بازارونو کي یې په ډالرو کاروبار سرته رسیږي. کله چي د ډالرو قیمت لوړیږي، سمدستي د ډالرو تبادله کېدونکي شتمنی قیمت کي ټیټوالی را منځ ته کیږي، مګر د نورو ملکونو سرمایه دارانو ته په ډالرو تبادله کېدونکي شتمنی قيمتونه ګران تمامیږي. دا ځکه چي سره زر او تېل د ډالرو مخرجین دي او ډېره قوي اړیکه لري.
یوه بله اړیکه د تېلو او سرو زرو په منځ کي انفلاسیون (تُوَّرمْ) دی. د سرو زرو قیمت (ارزښت) یواځي او یواځي هغه وخت لوړیږي چي کله په ملک کي افلاسیون (تورم)، یاني inflation محسوس کړل سي. سره زر د تُوَّرَم په مقابل کي یوه پخه احاطه ده. زیاتره تخنیکي او اساسي تحلیلونه دا ښودلې چي تر ۶۰ ٪ فیصده څخه زیات د سرو زرو او تیلو اړیکه مثبته ښودلې، یاني د یوه په مثبت تغیر سره بل هم مثبت تغیر ته ځان ټیل وهي.
سره زر او تېل نور هم سره اړیکه لري - هغه داسي چي د تیلو په قیمت کي د لوړوالي له وجهي اقتصادي پرمختګ له پښو لوېږي، دا ځکه چي په تصديو کي یې استعمال ډېر دی. پایله به داسي چي د سهمونو په بازار کي به ټيټوالي را منځ ته سي. نوموړی ټيټوالي به عوضي سرچینو ته لاره هواره کړي، چي سره زر یو ښه عوض کېدلای سي. د سرو زرو مقناطيسي قوه دلته ښه رول لوبولای سي. د اقتصادي رکود (recessionary phase) په دوره کي هغه سرمایه داران چي قیمتي اوسپنو خوښونکي وي، ښه چانس دی تر څو د سرو زرو قیمت نور هم پورته وغزوي.
د منرالونو د استخراج کمپنیاني (Mining companies) هم د تیلو د قیمت په لوړوالي سره اغېزمن کیږي. په صورت عموم کي تېل د منرالونو په استخراج کي ډېر کاریږي، او د تيلو د قیمت لوړوالی به نوموړي کمپنیاني نوري هم راکښېکاږي، چی له وجهي به یې د دوی د سهمونو قیمت را ټيتیږي. د منرالونو د استخراج لوي کمپنیاني لکه:
Sibanye Gold (SBGL), Yamana Gold (AUY)
… او
Franco Nevada (FNV)
به یې په لومړي سر کي تر اغېز لاندي راسي. نوموړي کمپنیاني (11.4%) د
VanEck Vectors Gold Miners ETF (GDX)
په شاخِص کي ونډه لري.
په نوموړي متن کي دا ښودل سوې چي د سرو زرو، تيلو او امريکايي ډالرو تر منځ کومه اړيکه شتون لري. د ډالرو او سرو زرو تر منځ، د ډالرو او د تيلو تر منځ او همدارنګه د تيلو او سرو زرو تر منځ جلا جلا اړيکه تحليل سوې. د ډالرو مخرجين په صورت عموم کي د ډالرو سره منفي اړيکه لري او د سرو زرو او تيلو په منځ کي بيا مثبته اړيکه ښودلې. ددې باعث د مختلفو پاليسيو، انفلاسيون، د ډالرو د ارزښ لوېدنه او داسي نور دي چي تاسو ته په مفصله توګه تشرېح سوي.
د تيلو د نړيوال بازار ساختمان:
د تيلو نړيوال بازار چي په اقتصاد کي څو قطبي جوړښت لري یاني (oligopolistic market structure) دی، يو د اهم لرونکو بازارنو څخه شمېرل کيږي. د تيلو په توليد کي تر ټولو زيات ونډه اخيستونکي هيوادونه د د OPEC د سازمان غړي دي چي د 11 ممالکو څخه عبارت دي. نه دا چي دوی يې زيات توليدونکي هيوادونه دي، بلکه غير OPEC هيوادونه لکه: مکسيکو، د امريکا متحده ايالات او روسيه هم په لومړني لست کي قرار لري. سعودي عربستان په نوموړي بازار کي تر ټولو زيات او واکمن رول لوبوي.
د ايکانو ميتريک شواهدو څخه دا ثابته سوې چي سعودي عربستان د تقاضا د منفي جټکو سره د نفتو عرضه کمه کړې، مګر کله چي مثبت بدلون حِس کړل سي، عرضه تر پخوا نه زياتوي. دا ځکه چي سعودي عربستان د توليد کچي ته کتلو او په بازار کي د تقاضا او عرضې په سنجولو سره د توليد مقدار ټاکي. که چيري بازار د دوی په ګټه تماميدی، دوی هماغسي خپلي پاليسی او تګلاري ټاکي.
نفت د صنعت لپاره يو اړين جز دی. د صنعتي فابريکو په روښت او د صنعت په پرمختګ کي خورا ښه رول لوبوي. تيل د نړی د زياتو استعمال سوي انرژيو څخه شمېرل سوی، چي اروپا او اسيا يې ۳۲٪ او منځنۍ ختيځ هيوادونه ۵۳٪ فيصده ونډه لري. نوري جغرافيايي منطقې لکه مرکزي امريکا ۴۴٪، افريقا ۴۱٪ او شمالي امريکا ۴۰٪ د نفتو په استعمال کي برخه لري. نړۍ ۳۰ بيليونه بېلره تيل په کال کي استعمالوي، چي په هغو کي پرمختللي هيوادونه د استعمال له وجهي تر ټولو زيات دي. په لاندي جدول کي د نړی د تيلو د لسو غټو کمپنيو د ذخيرو کچه ښودل سوې.
د تيلو اغېزې پر نړيوال اقتصاد:
د تېلو نړيوال بازارونه پر نړيوال اقتصاد د اغيزې مؤثريت يې خورا قوي ښودل سوی. د تيلو تر ټولو ډېره چټکه اغېزه پر هغو پرمختللي ملکونو زياته ده چي خالص واردونکي هيوادونه وي، لکه: اروپايي هيوادونه. د تيلو د قيمت په تغيروالي سره نه دا چي واردونکي هيوادونه ضربه خوري، بلکه د قيمت په منفي ښورښت سره صادرونکي هيوادونه هم ضربه محسوسوي. دا تخمين سوې چي ۱۰۰ امريکايي ډالرو د تيلو د بېلرو قيمت به د نړۍ اقتصادي پرمختګ د نړۍ اقتصاد (۰.۳٪ - ۰.۲٪) پوري ټيټ کړی. دا ځکه چي د تيلو استعمال نظر نورو طبيعي انرژيو ته ډېر دی.
لاندي عمده اغېزې يې ښکارندوينه ده چي په نړيوال اقتصاد کي بهرني ملکونه يې محسوسوي:
۱: په نړيوال اقتصاد کي د تيلو د قيمت په لوړوالي سره به صنعتي هيوادونه ډېره اقتصادي ضربه حس کړي نظر هغه هيوادونو ته چي پر صنعت يې تکيه نه وي کړې. د بېلګي په توګه: جرمني، جاپان، ټایوان، او داسي نور صنعتي هيوادونه.
۲: د تيلو د قيمت په لوړوالي سره واردونکي هيوادونه د انفلاسيون سره مخ کيږي. یاني، د پيسو پاړسوب به پيدا سي. ځکه د تيلو د قيمت سره فابريکې مستقيمي تړلي دي، او د تيلو د قيمت په لوړوالي سره د اجناسو قيمتونه لوړېږي او بلاخره انفلاسيون ته لاره هواروي. پخپله انفلاسيون د پولي پاليسيو تينګښت په ملک کي زېږوي. انفلاسيون په لوړه کچه د سرمايه دارانو لپاره کيدلای سي ښه زيری وګرځي، مګر هغه ملکونه چي اقتصادي پرمختګ يې هغومره نه وي مخته، د لوی زيان سبب ګرځېدلای سي.
۳: يو بل دليل دادی، چي د تيلو د قيمت په لوړوالي سره به اروپايي هيوادونو ته قوي اقتصادي ضربه ورکړل سي، ځکه دوی د تيلو خالص واردونکي هيوادونه دي. یاني د هغوی په صنعت کي د تيلو استعمال ډېر دی، او د تيلو د قيمت په لوړوالي سره به د داخلي توکو قيمتونه هم لوړ سي، چي بلاخره په ملک د اقتصادي بحران د راتللو سبب ګرځېدلای سي.
۴: د عايداتو د ناسم وېش يو لوی عامل د تيلو د قيمت په لوړوالي کي دی. یاني، سرمايداران به نور هم د ربحي د خورا ښه استعمال څخه پيسداره سي او د معاشرې بله ډله چي غريبان دي هغوی به نور هم د غربت وه لوري ځانونه ټيل کړي. دا په غير مستقيمه توګه ملک د عايداتو د ناسم وېش سره مخامخ کوي، او د عايداتو ناسم وېش د ملک لپاره ښه زيری ندی.
۵: هغه ملکونه چي هلته د منرالونو د استخراج لويي فابريکې شتون ولري، هم يې اثر په مستقيمه توګه محسوسوي. هغه په دې بڼه، چي د منرالونو په استخراج کي د تيلو د استعمال کچه نظر برېښنا او نورو انرژيو ته ډېره ده. نو که تيل قيمت سي، منرالونه به پخپل بازار کي هم قيمت لوړ کړي. د واکس ويبپاڼه کي د دوی دواړو تر منځ اړيکه مثبته ښودلې، او د يو او بل په مقابل کي يې حساس بللي.
د سرو زرو د قيمت د تغيروالي عوامل:
۱: د ډالرو بحران (Economic Crisis): هر کله چي په امريکايي ډالرو کي د ارزښت پر بناء خوځښت وليدل سي سرمايداران هڅه کوي تر څو خپلي شتمنی په يو بل داسي معادل ولګوي چي سرمايې ته يې زيان وه نه رسيږي. نو لدې کبله د سرو زرو په ټاکنه کي لومړی ګام اوچتوي. سره زر د ډالرو د مخرجونو څخه يو مخرج دی، یاني کله چي ډالر په منفي لور حرکت کوي، سره زر په هماغه حالت کي د مثبت لوري ته ځان ټيل وهي. په نتيجه کي دا ويلای سو، چي د ډالرو بحران د سرو زرو د بازار په ګټه تمامېدلای سي.
۲: د سپما د کچي ټيټوالی (Low Saving Rate): د سرو زرو د قيمت په تغيروالي کي بل لوی عامل د سپما د کچي ټيټوالی دی. که چيري سره زر ورځ تر بلي د ارزښ له پلوه وه لوړي خوا ته تلی، نو سرمايداران هڅه کوي خپله سپما په زرو بنده کړي، دا حالت په غير مستقيمه توګه د يو انفرادي شخص لپاره قابل د قبول دی، مګر که چيري د ملک په سطحه اجراء کړل سي، نو زيان يې وه ټوله ملک ته اوړي، او سپما په صورت عموم کي کميږي.
۳: انفلاسيون (Inflation): انفلاسيون د زرو د قيمت سره مستقيمه اړيکه لري. د انفلاسيون په را منځته کېدلو سره قيمتونه لوړ ځي او بازار کي د زرو قيمتونه هم ورسره لوړېږي. ځکه انفلاسيون د سرمايدارانو لپاره د خوشبختی زيری وي. دا ځکه چي د انفلاسيون له وجهي پانګه اچونه په ملک کي زياتيږي او سرمايداران وه همدې کار ته تر هر بل کار ترجېح ورکوي.
۴: اقتصادي بحران (Economic Crisis):
۵: د سرو زرو په عرضه کي ټيټوالی (A fall in gold supply): د سرو زرو په عرضه کي چي کله ټيټوالی محسوس سي، سمدستي د زرو په قيمت کي خپله اغيزه ښکاره کوي.
۶: د امريکا د متحده ايالاتو د ربح کچه (US interest rate): کله چي امريکا د ربح کچه لوړه کړي، هلته ډالر نور هم د نورو بهرنيو اسعارو په مقابل کي قوي کيږي، او زر خپل ارزښ نظر ډالرو ته اچوي.
۷: جشن يا فيستيوال (Festival): په هند غوندي ملکونو کي د زرو د استعمال يو علت د هغوی په کلتور کي د زرو عنعنوي اهميت دی. نو کله چي په هغوی کي دا مراسم را نږدې کيږي، زر خپل قيمت په بازار کي لوړوي.
سرمايدارن سره زر ولي رانيسي؟
سرمايه داران سره زر د حفاظت يو ښه وسيله بولي په هغه صورت کي کله چي په نورو ملکونو کي اقتصادي حالت ضعيف وي او دوی يې له دې خاطره رانيسي چي پل ځان په مالي توګه محفوظ کړي.
د زرو قيمت هغه وخت لوړېږي کله چي په اقتصادي نمود او يا مالي بازارنو کي غير معين حالت را منځ ته سي.
د رانيولو بل علت يې دا هم دی چي د اسعارو د تنزل (Currency debasement) څخه سرمايداران ځان ژغورل وغواړي. دا په دې بڼه هم زره کولای سو، چي کله د زرو قيمت لوړ سي، سرمايه داران دا هيله پيدا کوي چي په راتلونکي کي به انفلاسيون رامنځ ته او نور هم په لوړېدو سي.
د امريکايي ډالرو د شاخص د غښتلي کېدو - لوېدلو او د زرو پر قيمت د هغې اغېزه:
کله چي امريکايي ډالر ارزښت پيدا کوي، نو لږو ډالرو ته اړتيا موندل کيږي تر څو زر رانيول سي او يا که چيري امريکايي ډالر خپل ارزښت له لاسه ورکړي، نو هلته بيا ډېرو ډالرو ته اړتيا موندل کيږي تر څو زر په رانیسي.
د زرو په قيمت کي بدلون په حقيقي توګه د امريکايي ډالرو په ارزښت کي انعکاس زېږوي. یاني کله چي ډالر ارزښت پيدا کړي او قيمتې لوړ سي، نو سره زر خپل ارزښت له لاسه ورکوي او قيمت يې ټيټيږي.
په لاندي ګراف کي تاسو ته په څرګنده توګه ښودل سوې چي د ډالرو او سرو تر منځ منفي اړيکه ښودل سوې.
د امريکايي ډالرو د قيمت د تغيروالي عوامل:
۱: د تادياتو بيلانس:
الف: موافق تجارتي تعادل
ب: نا موافق تجارتي تعادل
۲: د بهرنيو امتعوو د قيمتونو لوېدنه: کله چي د بهرنيو امتعوو قيمت ټيټ سي، امريکايي صارفين نور هم تشويق کيږي. بلاخره لامل به یې داسي، چي نا موافق تجارتي تعادل به را منځ ته سي. که برعکس حالت واقع سي، امريکايي توکو ته تقاضا پيدا کيږي او سوداګريز کسر کميږي او بلاخره د ډالرو ارزښت را منځ ته کوي.
۳: د پانګي بيلانس: کله چي امريکا خپل واردات تر صادراتو ډېر کړي، د نورو ملکونو سرمايه داران هڅه کوي چي امريکايي شتمني رانيسي تر څو د ډالرو په قيمت کي ټيټوالی را منځ ته نسي.
۴: مستحکمه پاليسی: که چيري هر څه غير متغير وي، نو سرمايه داران د ډالرو پر خواه زور وهي، چي له وجهي يې ډالر بيرته خپل ارزښت پيدا کوي.
د سرو زرو، تيلو او ډالرو تر منځ اړيکه:
• سره زر په اصل کي حقيقي پیسه او امريکايي ډالر صرف يو نمايشي پيسه ده، نو لدې وجهي خلک تر ډالرو زرو ته ډېره ترجېح ورکوي کله چي د انفلاسيون کچه لوړه وي او برعکس.
• په لنډه موده کي هيڅ داسي د علت او اغېزې اړيکه د دوی په منځ کي نسته، مګر په اوږد مهاله دوره کي د دوی دواړو تر منځ منفي اړيکه ښودل سوې.
اوس درې پوښتني ايجاديږي چي د دوی دريو واړو په منځ کي اقتصادي اړيکه شني، چي په لاندي ډول دي:
لومړی پوښتنه: که چيري په امريکايي ډالرو کي ټيټوالی او يا لوړوالی را منځ ته سي، نو د سرو زرو په قيمت کي څه بدلون را منځ ته کيږي، ټيټوالی او که لوړوالی؟
ځواب: که چيري د ډالرو قيمت ټيټ سي د سرو زرو قيمت به د امريکا لپاره متغير وي او د نورو ملکونو لپاره به همداسي پاته سي. د امريکا لپاره ځکه متغير وي چي امريکا به تر پخوا د زرو پّ رانيولو کي ډېري پيسې ورکوي. او د نورو ملکونو لپاره ځکه تغير نه خوړونکی دی چی دا عمل په لنډ مهاله دوره کي سرته رسيږي او بل ډالر د زرو سره تبادله کوونکی فاعل دی.
دوهمه پوښتنه: که چيري په ډالرو کي ټيټوالی او يا لوړوالی را منځته سي، نو د تيلو په قيمت کي څه بدلون را منځته کيږي، ټيټوالی او که لوړوالی؟
ځواب: که چيري د ډالرو قيمت ټيټ سي د تيلو قيمت به د امريکا لپاره لوړېږي او د نورو ملکونو لپاره د تيلو قيمت لوړېږي. له دې وجهي تيل په صورت عموم کي په ډالرو سودا کيږي.
درېيمه پوښتنه: که چيري په تيلو کي ټيټوالی او يا لوړوالی را منځته سي، نو د سرو زرو په قيمت کي څه بدلون را منځته کيږي، ټيټوالی او که لوړوالی؟
ځواب: تيل د سرو زرو په استخراج او همدارنګه د هغوی په تصفیه کولو کي خورا ډېر کاريږي، نو لدې وجهي که د تيلو قيمت لوړ سي د زرو قيمت هم ورسره لوړېږي. د دوی دواړو په منځ کي مثبته اړيکه ښودل سوې.
په پورتني ګراف کي تاسو په دقت سره وګورئ نو دا به درته جوته سي چي د تيلو او سرو په منځ کي مثبته اړيکه او همدغه دواړه ثابته شتمنی د ډالرو سره منفي اړيکه لري. په لنډه توګه داسي ويلای سو چ د ډالرو مخرجين د ډالرو سره منفي اړيکه لري او په خپل منځ کي مثبته اړيکه.
پايله: د ډالرو، سرو زرو او تيلو تر منځ د اقتصادي اړيکي د تحليل څخه وروسته دا څرګنده سوله چي د ډالرو مخرجين د ډالرو سره منفي اړيکه لري او ثابته شتمنی هر يو لکه سره زر او تيل په خپلو کي مثبته اړيکه لري.
۱: د سرو زرو او تيلو تر منځ مثبته اړيکه قرار لري.
۲: د امريکايي ډالرو او سره زرو تر منځ منفي اړيکه قرار لري.
۳: د امريکايي ډالرو او تيلو تر منځ منفي اړيکه قرار لري.
وړانديزونه:
۱: کوم ملکونه که وغواړي په نړيوال بازار کي د ډالرو قيمت ټيټ کړي بايد د تيلو او سرو زرو پر رانيولو ټينګار وکړي تر څو د ډالرو په اقتصادي ارزښت کي کمښت احساس سي.
۲: سرمايه داران بايد هيڅکله په بحراني حالت کي خپل سرمايه په نمایشي شتمنی بنده نه کړي، بلکه په داسي حالاتو کي بايد پانګه په ثابته شتمنی ولګول سي.
۳: هر کله که د ډالرو قيمت د اسعارو په نړيوال بازار کي د tough نقطې ته ميلان کوی هغه حالت بايد هر سرمايدار وسنجوي او د خپلي شتمنی د خونديتوب لپاره سره زرو ته پام واړوي.
اخځليکونه:
1. Bee, Y-H, Huang, Y-L, & Yang, H-J. (2012). the asymmetric long-run relationship between crude oil and gold futures. Global Journal of Business Research, 6(1), 9-15.
2. Malliaris, A. G., & Malliaris, M. (2013). Is oil, gold and the euro inter-related? Time series and neural network analysis. Review of Quantitative Finance and Accounting, 40, 1-14. http://dx.doi.org/10.1007/s11156-011-0265-9
3. Miyazaki, T., & Hamori, S. (2013). Testing the causality between the gold return and stock market performance: evidence for ‘gold investment in case of emergency’. Applied Financial Economics, 23, 27-40. http://dx.doi.org/10.1080/09603107.2012.699184
4. Newey, W. K., & West, K. D. (1987). A Simple, positive semi-definite, heteroskedasticity and autocorrelation-consistent covariance matrix. Econometrica, 55, 703–708 http://dx.doi.org/10.2307/1913610
6. Nalliaris, A. G., & Malliaris, M. (2013). Is oil, gold and the euro inter-related? Time series and neural network analysis. Review of Quantitative Finance and Accounting, 40, 1-14. http://dx.doi.org/10.1007/s11156-011-0265-9
7. Pagaglia, P., & Marzo, M. (2013). Gold and the US dollar. Quantitative Finance, 13(4), 571-582. http://dx.doi.org/10.1080/14697688.2012.708431
8. R. Salman, “The US Dollar and Oil Pricing Revisited,” 2004.http://www.mees.com/postedarticles/oped/a47n01d0 2.htm. [8]
9. W. Setser, “Understanding the Correlation between Oil Prices and the Falling Dollar,” Council on Foreign Relations, 18 June 2008. http://www.cfr.org
د لېکوال په اړه:
کانديد دوکتور پوهنيار رحمت الله پښتون
rpashtoon@hotmail.com
