گردآوری و نگارش: خادم احمد – کابل
بينظير بوتو نخست وزير سابق پاكستان كه اميدوار بود در انتخابات 18جنوری دوباره به قدرت برسد، روز پنجشنبه گذشته در انفجاري كه در اجتماع انتخاباتي در شهر "راولپندي" رخ داد، به ضرب گلوله و در پي آن حملۀ انتحاري جان باخت.
بر اثر اين انفجار دستكم 20 نفر ديگر از هوادران او نيز كشته و 42 نفر مجروح گردیدند.
پاكستان كه 60 سال از عمر استقلالش مي‌گذرد، در پي اين حادثه دچار بحران جدي یی شد. در پي ترور بينظير بوتو، پرويز مشرف ریيس جمهوري پاكستان با حالت افسرده یی بر صفحۀ تلويزيون ظاهر شد در نطق تلويزيوني یی ترور بوتو را یک اقدام تروريست توصيف كرد و خواستار آرامش در اين كشور شد. به دنبال این حادثه در پاكستان كه منجر به مرگ بوتو شد، مسئوولان بلندپايۀ اين كشور پس از تشكيل جلسۀ فوق‌العاده در شهرهاي مختلف اين كشور، حالت آماده‌‌باش را اعلام كردند.
این انفجار که دقایقی پس از سخنرانی خانم بوتو رخ داد، گزارشهای اولیه حاکی از زخمی شدن او بود، اما وزارت داخلۀ پاکستان لحظاتی بعد از وقوع حادثه، اعلام کرد که وی در اتاق جراحی در شفاخانه یی در شهر راولپندی، نسبت شدت جراحات وارده بر بدن او، درگذشت.
با پخش خبر مرگ بوتو، آصف علی زرداری، شوهر وی، که از آن پیشتر در دوبی به سر می برد، وارد پاکستان شد و روز بعد تابوت همسرش را با پرچم سه رنگ حزب مردم پاكستان از آمبولانس تا مسير هفت كيلومتري آرامگاه خانوادگي وي در ايالت جنوبي سند همراهي كرد. پيكر بوتو در كنار مزار پدرش "ذوالفقار بوتو" نخست وزير اسبق پاكستان در زادگاهش در ایالت سند قریه لارکانا، به خاك سپرده شد. پدر بينظير بوتو در اوايل دهه 70ميلادي نخست وزير پاكستان بود.رهبران جهان در پي انتشار خبر ترور بوتو پاكستان را به ادامۀ روند دموكراسي در بحبوحۀ نگراني‌ها از وقوع بي‌ثباتي فرا خواندند.
بعد از بازگشت بینظیر بوتو به کشورش، این دومین حمله یی بود که به قصد جان او صورت گرفت و او طی آن جان داد. بوتو 54 ساله پس از تحمل هشت سال تبعيد 18اكتوبر به وطن بازگشت، تا در آيندۀ سياسي پاكستان مشاركت داشته باشد، اما ورود وی به پاكستان با انفجار خونينی همراه بود كه طي آن 135 نفر كشته و بيش از 300 نفر مجروح شدند. حادثۀ ترور بوتو دارای ابعاد گسترده و وسیع بوده که تنها با ارایه چند سطر و چند ورق نمی توان آنرا خلاصه کرد؛ بنا براین به خاطر وضاحت بیشتر موضوع و همچنان تحقیق و بررسی در زمینۀ جنبه های گوناگون زنده گی سیاسی او؛ تاثیرات و پیامدهای ناشی از حادثۀ قتل بوتو بر آیندۀ سیاسی پاکستان و جهان، در روشنایی نظریات و و اکنش های گروه ها و سازمان های گوناگون جهانی، به بحث روی موضوع پرداخته و آنرا در بخشهان جداگانه به بررسی می گیریم.
واکشنها در سطح ملی و بین المللی
ترور بی نظیر بوتو، نخست وزیر سابق و رهبر حزب مردم پاکستان، واکنشها و عکس العملهای شديد و تند گوناگون و گسترده یی را درسطح ملی و بین المللی به همراه داشت؛ پرویز مشرف، رییس جمهور پاکستان که در نخستین ساعات ترور بوتو در صفحۀ تلویزیون ظاهر شد، ترور خانم بوتو را به شدت محکوم کرده و از مردم خواست که آرامش خود را حفظ کنند؛ تا به گفتۀ او نقشۀ شوم تروریستها با شکست مواجه شود.
برعلاوۀ مقامهای دولتی پاکستان، رهبران احزاب سياسي آنکشور از جمله شاخۀ نواز مسلم ليگ، جماعت اسلامي و جنبش متحد قومي وغیره نیز، ترور خانم بوتو را محكوم و آنرا ضایع بزرگی برای پاکستان دانستند. قاضي "حسين احمد" رهبر جماعت اسلامي پاكستان با زشت و مصيبت بار خواندن اين حادثه، ترور بينظير بوتو را محكوم و آنرا یک عمل وحشيانه خواند.
الطاف حسين رهبر جنبش متحد قومي در پيامي آنرا یک عمل ضد انساني توصیف نموده و از دولت پاكستان خواست هر چه زودتر عاملان اين حادثه را مجازات كند.
محمد نوازشريف رهبر شاخۀ نواز حزب مسلم ليگ پاكستان که در جمعی از خبرنگاران در لاهور سخن می گفت، مرگ خانم بوتو را براي حزب خود (شاخه نواز مسلم ليگ) و ملت پاكستان یک حادثۀ فاجعه بار دانسته، گفت: ترور رهبر حزب مردم به نفع هيچكس نيست و فقط پاکستان را به سمت بحران سوق مي‌دهد.
حميد گل جنرال متقاعد و رييس سابق سازمان استخباراتی آی اس آی پاكستان گفت كه ترور "بينظير بوتو" براي اين كشور پيامدهاي ناخوشايندي را به بار خواهد داشت .
عمران خان رهبر حزب تحريك انصاف پاكستان ضمن تقبیح حملۀ انتحاری بر جان بینظیر بوتو، مرگ او را اسفبار و المناک خوانده، گفت: خدمات سياسي خانم بوتو در حيات سياسي پاكستان، ماندني است و بطور قطع آيندهگان از وي به نيكي ياد خواهند كرد.
واکنش ها در سطح بین المللی
ترور بينظير بوتو در سطح بین المللی نیز با محكوميت جدی و گستردۀ جهاني روبه رو شد. رهبران، رييسان جمهور و نخست وزيران كشورهاي دنيا از جمله شورای امنیت ملل متحد، سازمان کنفرانس کشورهای اسلامی، کشورهای افغانستان، عراق، امريكا، انگلیستان، آلمان، تركيه، بنگلهدیش، اندونیزيا، ايران، سريلانكا، چين، جاپان، كوریای جنوبي، امارات عربي متحده و بسياري كشورهاي ديگر با محكوميت اين اقدام، خواستار پيگيري و مجازات عاملان اين اقدام شدند.
برعلاوۀ منشی عمومی سازمان ملل که به نکوهش حادثۀ ترور خانم بوتو پرداخت، شورای امنیت سازمان ملل متحد نیز جلسۀ ویژه یی را در زمینه برگزار و با صدور بیانیهیی، ترور بینظیر بوتو را محکوم کرد.
این شورا از همه مردم پاکستان خواست، از خود خویشتن داری نشان دهند و ثبات را حفظ کنند، و گفت مسوولان، عاملان، و آنهایی که از این حمله حمایت مالی کرده اند، باید محاکمه شوند.
جورج بوش، رییس جمهور امریکا، ترور بی نظیر بوتو را یک اقدام بزدلانۀ افراطگرایان قاتل خوانده که به زعم او به دنبال از بین بردن دموکراسی در پاکستان اند.
به گفتۀ بوش، بی نظیر بوتو می دانست که با بازگشت به پاکستان زندگی خود را به خطر می اندازد، اما با این حال اجازه نداد به نظر او که تروریست ها سرنوشت کشورش را تعیین کنند. او همچنان از مردم پاکستان خواست که با ادامه دادن به پیشبرد دموکراسی، بی نظیر بوتو را گرامی بدارند و تأکید کرد که او در مقابله به اصطلاح با تروریزم در کنار مردم پاکستان ایستاده است.
حامد کرزی، رییس جمهور افغانستان که تا ساعاتی پیش از ترور بی نظیر بوتو با وی در پاکستان دیدار کرده بود، این ترور را به دشمنان پاکستان نسبت داده و بشدت محکوم کرده است در ضمن بیرق افغانستان را برای یک روز نیم افراشته اعلام نمود.
سخنگوی وزارت امورخارجۀ ایران در واکنش به این واقعه، اعلام کرد که انفجار بمب در مقر حزب مردم پاكستان در راولپندی از سوی هر شخص يا حزب يا گروهی كه صورت گرفته باشد، بشدت محكوم است و ابراز امیدواری کرد که با تلاشهای دولت پاكستان برای شناسايی و مجازات عاملان اين اقدام جنايتكارانه، شاهد بازگشت آرامش به اين كشور باشيم.
دیوید میلیبند، وزیرخارجۀ بریتانیا اعلام کرد که عمیقاً از ترور خانم بوتو دیکته خورده در ضمن از مردم پاکستان خواست که وحدت خود را حفظ کنند.
ولادمیر پوتین رییس جمهور روسیه آنرا چالشی از سوی نیروهای به گفتۀ او تروریستی نه تنها علیه پاکستان، بلکه علیه جامعۀ جهانی خواند. وزارت خارجۀ روسیه نیز به خانواده و نزدیکان بینظیر بوتو پیام تسلیت فرستاد و ابراز امیدواری کرد که رهبری پاکستان گامهای لازم را برای برقراری ثبات در آن کشور، بردارد.
دولت هند ترور بینظیر بوتو را ضربهیی سهمناک به روند دموکراسی در پاکستان خواند و اعلام کرد که با مرگ خانم بوتو، شبه قارۀ هند رهبر برجستهیی را که در راه دموکراسی و ایجاد آشتی در این شبه قاره تلاش می کرد، از دست داد.
نیکولا سارکوزی، رییس جمهور و برنار کوشنر، وزیرخارجۀ فرانسه با اطلاعیههای جداگانهیی ترور بی نظیر بوتو را محکوم کردند. وزیرخارجۀ فرانسه در اطلاعیۀ خود اعلام کرد که شخصاً با بینظیر بوتو آشنایی داشته و از جهانیان خواست تا هر آنچه از دستشان بر می آید، برای بازگرداندن ثبات به پاکستان انجام دهند.
رومانو پرودی، نخست وزیر ایتالیا، بی نظیر بوتو را زنی توصیف کرد که تنها با یک سلاح، یعنی گفتگو، به نبرد پرداخت و به گفتۀ او سرانجام، قربانی تعصب و ارتجاع شد.
شیخ عبدالله زاید آل نهیان وزیر خارجۀ امارات متحدۀ عربی ترور بی نظیر بوتو را جنایت توصیف کرد و از مردم پاکستان خواست، در مقابل دشمنان متحد باشند.
دفتر پاپ بندیکت شانزدهم، رهبر کاتولیکهای جهان نیز با صدور بیانیهیی، ترور خانم بوتو را "وحشتناک و تراژیک" توصیف کرد.
ژوزه مانویل باروسو، رییس کمیسیون اتحادیۀ اروپا، هم ترور بی نظیر بوتو را حمله به دموکراسی خواند و آن را به نکوهش گرفت.
كارل بيلدت وزير امور خارجۀ سویدن با محكوم نمودن ترور بوتو، آن را اقدام وحشيانه یی خواند. او در بيانيه‌یي افزود: از اين اقدام وحشيانه متاسف و وحشت زده شده ام.
در همين حال ايهود المرت، نخست وزير رژيم صهيونيستي از احتمال دستيابي به گفتۀ او تروريست‌هاي تندرو به سلاح‌هاي هستوی در پاكستان پس از ترور بوتو، ابراز نگراني كرد.
محمدمهدي عاكف، منشی عمومی حزب اخوان المسلمين مصر نيز، با محکوم نمودن ترور بوتو، دخالت‌هاي خارجي را مسوول ترور او دانست. وي همچنان از احزاب پاكستان خواست تا براي بازگرداندن ثبات به اين كشور و سركوب خشونتها، تلاش كنند.
وزارت امور خارجۀ آلمان با صدور بيانيه‌یي به اتباع اين كشور نسبت به سفر به پاكستان هشدار داد. وزارت امور خارجۀ انگليستان نيز در بيانيه‌یی به مردم اين كشور نسبت به سفر به پاكستان هشدار داده و از آنها خواست در صورت عدم ضرورت به اين كشور، سفر نكنند. وزارت امور خارجۀ ايتاليا و فرانسه نيز از اتباع کشورهای خود خواستند که به دليل وضعيت امنيتي نامساعد در پاكستان، از سفر به اين كشور، خودداري كنند.
كوين راد، نخست وزير استراليا نيز ضمن محكوم كردن اين ترور، از بوتو به عنوان فردي كه عزمش را براي تحقق دموكراسي در پاكستان جزم كرده بود و شجاعت‌هاي زيادي را در اين راه به خرج داد، تقدير كرد.
دولت اندونیزيا ضمن محكوم نمودن ترور بوتو، همدردي خود را با خانوادۀ وي و مردم پاكستان اعلام كرد.. نخست وزير دولت موقت بنگله دیش نيز اين ترور را محكوم كرد.
هيلري كلنتن همسر بل کلنتن رییس جمهور سابق ایالات متحده و یکی از کاندیدان برای احراز پست ریاست جمهوری انتخابات آیندۀ امریکا نيز، خواستار انجام تحقيقات مستقل و بين‌المللي در مورد ترور بينظير بوتو شد. او، با اداي احترام به بينظير بوتو گفت كه پرويز مشرف رييس جمهور پاكستان در سوق دادن پاكستان به دموكراسي و مقابله با القاعده و طالبان، ناكام بوده است.
همچنان در پی حادثۀ ترور خانم بوتو، جان مك كين، كانديد ديگر انتخابات رياست جمهوري 2008 امريكا، خواستار نظارت‌هاي بيشتر در موضوع تعامل واشنگتن با پاكستان شد.
بيل ريچاردسون، یک تن ديگر از كانديدان انتخابات رياست جمهوري امريكا نيز، خواستار متوقف شدن كمك‌هاي امريكا به پاكستان شد. وي تصريح كرد كه اين كمك‌ها تا زماني كه مشرف در راستاي ايجاد دموكراسي كامل در پاكستان گام بر ندارد، بايد متوقف شود.
اما دربارۀ بينظير بوتو
بينظير بوتو دختر" ذوالفقار علي بوتو " نخست وزير اسبق پاكستان به تاريخ ۲۱جون ۱۹۵۳در كراچي متولد شد. خانوادۀ بینظیر بوتو مانند خانوادۀ نهرو-گاندی در هند، یکی از مشهورترین خاندان های سیاسی در جهان، به شمار می رود.
ذوالفقارخان پدر بوتو، بعد از یک کودتای نظامی در سال 1977 توسط جنرال ضیا الحق دستگیر و به اتهام قتل زندانی و دو سال بعد اعدام شد .
بوتو مقطع ابتدايي و مکتب را در كراچي و راولپندي گذراند و از سال ۱۹۶۹ تا ۱۹۷۳وارد پوهنتون "هاروارد" امريكا شد.
از سال ۱۹۷۳تا ۱۹۷۶در پوهنتون " اكسفورد " انگليستان در رشته‌هاي قانون، فلسفه، سياست و اقتصاد تحصيل كرد.
يكسال پس از فارغ‌التحصيلي از پوهنتون اكسفورد به كشور بازگشت و به حزب مردم پاكستان ( (PPPپيوست.
او با وجود اینکه در ابتدا تمایل چندانی به فعالیت سیاسی از خود نشان نمی داد، اما تدریجا به عرصه سیاسی پاکستان کشیده شد و بعد دو بار به عنوان نخست وزیر این کشور انتخاب شد.
از سال ۱۹۷۷تا ۱۹۸۴به دليل فعاليت‌هاي سياسي و مخالفت با حكومت نظامي مرحوم جنرال " ضياءالحق" رييس جمهور فقید وقت، بازداشت و به حبس خانگي تحت نظارت گرفته شد.
در سال، ۱۹۸۴ضياءالحق وي را به مدت دو سال به انگليستان تبعيد كرد كه در نهايت در ۱۰اپریل ۱۹۸۶ دوباره به پاكستان بازگشت و تا اندازه یی مورد استقبال مردم لاهور نیز قرار گرفت.
بوتو در ۱۸دسمبر ۱۹۸۷با" آصف علي زرداري " يكي از سرمايه‌داران بزرگ پاكستان، ازدواج كرد كه نتيجه آن يك پسر و دو دختر است.
رهبر حزب مردم در ۱۶نومبر همين سال با حضور در انتخابات عمومي پارلمانی شركت كرد و از حوزه انتخابيه " لارد كانا" از ايالت سند، به پارلمان راه يافت و در دوم دسمبر به عنوان اولين زن، مسووليت نخست وزيري پاكستان را برعهده گرفت .
وي در سال ۱۹۸۹احزاب مخالف حاضر در پارلمان، از جمله حزب مسلم ليك (شاخه نواز) با استمرار نخست وزيري وي مخالفت كردند و در نهايت ششم اگست همين سال، حکومت وي سقوط و او بركنار شد.
فعاليت‌هاي سياسي بينظير بوتو با وجود مشكلات متعدد، تا سال ۱۹۹۳ادامه يافت و در اين سال حزب مردم در انتخابات پارلمان، بار ديگر اكثريت آراء را به خود اختصاص داد و در نتيجه خانم بوتو براي بار دوم ، به عنوان نخست وزير پاكستان انتخاب شد.
نخست وزيري بوتو سه سال بيشتر دوام نداشت، چرا كه با ايجاد اختلاف نظر با " فاروق احمد خان لغاري " ، رييس جمهوري وقت پاكستان، زمينۀ حذف وي از صحنۀ سياسي پاكستان باردیگر فراهم و در نهايت در سال ۱۹۹۶از مقام نخست وزيري، كنار گذاشته شد.
بعد از بركناري بي‌نظيربوتو، حزب مسلم ليك ( شاخه نواز ) درانتخابات عمومي صاحب اكثريت آرا شد و در نتيجه " محمد ميان نواز شريف " براي پست نخست وزيري انتخاب شد.
از سال ۱۹۹۶تا ، ۱۹۹۹بينظير بوتو با رهبري حزب مردم، به فعاليت سياسي خود ادامه داد تا اينكه جنرال پرويز مشرف، در كودتاي نظامي، نواز شريف را بركنار و شرايط كشور را بر اساس قانون اساسي فوق‌العاده اعلام كرد.
با بركناري نواز شريف و تحت تعقیب قرارگرفتن قانوني متخلفان بنام اختلاس و اتهام به فساد اداری از سوي جنرال پرويز مشرف، خانم بوتو براي درامان ماندن از تعقیب قانوني دولت نظامي مشرف، تمصيم به تبعيد خود خواسته به لندن گرفت.
بعد از برگزاري انتخابات عمومي سال ۲۰۰۲پاكستان، خانم بوتو براي حضور فعال‌تری در صحنه سياسي كشورش، در قبروری ۲۰۰۵اقدام به ایتلاف با رقيب حزبي اش يعني حزب مسلم ليك (نواز) كرد.
نواز شريف كه بعد از كودتاي نظامي جنرال مشرف به عربستان سعودي تبعيد شد، در كنار خانم بوتو، در ۱۳مه ، ۲۰۰۵در لندن ميثاق موسوم به " ایتلاف اعاده دموكراسي" را به امضا رساند.
امضاي اين ميثاق ، باعث چشم پوشي بينظير بوتو از جذابيتهاي قدرت نشد و بر همين اساس طي تلاشهاي پنهاني و درك فضاي سياسي پاكستان در اواخر دوره اول رياست جمهوري مشرف، به مذاكره پنهاني و زیرپرده با جنرال مشرف روي آورد.
اين مذاكرات در ابوظبي دوام داشت؛ تا اينكه برخي جزييات اين مذاكرات در رسانه‌هاي پاكستان منعكس شد و علني شدن آن، با واكنش برخي گروهها و احزاب سياسي داخلي روبرو شد.
پس از افشاي اين مذاكرات، بینظير بوتو در ۱۴دسمبر ۲۰۰۷تصميم خود را براي بازگشت به كشور، اعلام كرد.
اعلام فرمان آتشي ملي از سوي جنرال پرويز مشرف در ۵اكتوبر زمينه حضور دوباره حزب مردم در صحنه سياسي پاكستان را فراهم كرد.
و اینک بوتو پس از سه ماه بازگشت به وطن خود، روز پنجشنبه هنگام خروج از تجمع انتخاباتي هوادارانش در راولپندي به قتل رسيد.
بینظیر بوتو آخرين بازمانده خانواده سیاستمدار بوتو بود. مرتضی برادر او که گمان می رفت رهبری حزب مردم پاکستان را بر عهده بگیرد، پس از برکناری پدرش به افغانستان گريخت. او از آنجا و کشورهای دیگری در شرق میانه با تاسیس گروه نظامی ذوالفقار، به مبارزه با دولت نظامی پاکستان پرداخت.
مرتضی بوتو در تبعيد بود که در انتخابات به نماينده گی مجلس ایالتی برگزیده شد. وی بلافاصله به پاکستان بازگشت اما در سال 1996 در شرایط مشکوک کشته شد.
شهنواز برادر ديگر بی نظیر نیز فعال سیاسی بود که پیش از خواهر و برادرش در سال 1985 در اپارتمانش در جنوب فرانسه کشته شد.
از بوتو سه فرزند پسر به جا مانده است. خانواده او در دوران تبعید خودخواسته خانم بوتو در دوبی زندگی می کرد.
- تاریخ شماره وار رقابت‌هاي سياسي بوتو در پاکستان
دسمبر 1988: بينظير بوتو به عنوان اولين نخست وزير زن پاکستان سوگند یاد کرد.
اگست 1990: غلام اسحاق خان، رييس جمهور وقت پاکستان، او را به اتهام فساد از کار برکنار کرد.
اکتوبر 1993: بينظير بوتو براي دومين بار نخست وزير پاکستان شد.
سپتمبر 1996: مير مرتضي بوتو، برادر کوچکتر بينظير بوتو، به ضرب گلوله کشته شد .
نومبر 1996: فاروق لغاري، رييس جمهور پاکستان، بينظير بوتو را به اتهام فساد، از کار برکنار کرد.
اپريل 1999: بینظير بوتو و همسرش آصف زرداري در دوسیۀ فساد مالي مجرم شناخته شدند.
اگست 2000: بينظير بوتو از فعاليت‌هاي سياسي منع شد.
جنوری 2002: محکمه بينظير بوتو را محکوم كرد.
جنوری 2003: محکمه یی در سويس، بينظير بوتو و همسرش را به اتهام فساد و اختلاس محاکمه کرده و به زندان و جريمه مالي محکوم شدند.
نومبر 2003: محکوميت بينظير بوتو و همسرش در محکمه تجديدنظر لغو شد.
نومبر 2004: همسر بينظير، زرداری از زندان آزاد شد .
مارچ 2005: حزب مردم پاکستان به رهبري بينظير بوتو اعلام كرد كه تماس‌هايش را با جنرال مشرف افزايش داده است .
14 سپتمبر 2007: بينظير بوتو اعلام كرد كه 18 اکتوبر از تبعيد خودخواسته به پاکستان باز مي‌گردد.
5 اکتوبر 2007: اتهامات فساد مالي بي نظير بوتو بخشيده شد.
6 18 اكتوبر 2007: بينظير بوتو، بعد از سال ها تبعيد خود خواسته، به کراچي بازگشت.
و سرانجام در انفجار انتحاری روز پنجشنبه تاریخ 27 دسمبر حین برگشت از یک اجتماع کمپاین انتخاباتی در شهر راولپندی جان داد.
پیامدها سیاسی و آیندۀ پاکستان
بحران سياسي در پاكستان با ترور بينظير بوتو، رهبر حزب مردم وارد مرحلۀ تازهیی شده است، مرحله‌یي كه گمان نمي‌رود به اين زودي‌ها پايان يابد و خشونت و كشتار همچنان دامن‌گير اين كشور خواهد بود.
به باور کارشناسان، کشته شدن خانم بوتو یک زلزلۀ سیاسی برای پاکستان است. این واقعه همچنین تاثیرات مهمی در منطقه خواهد داشت همچنان قتل بوتو روند تازۀ حرکت به سوی دموکراسی را در پاکستان که طی معامله و تفاهم بین خانم بوتو و دولت مشرف به اثر میانجیگری کشورهای غربی از جمله مقامهای امریکایی، به راه افتاده بود، به چالش خواهد کشید.
در واقع، امریکاییها، امیدوار بودند که با بازگشت خانم بوتو به پاکستان و اشتراک فعالانۀ او در جریان سیاسی آنکشور، پاکستان را از سیطرۀ نظامیان و جنرالان بدرآورند و آنکشور را برای حرکت بسوی یک دموکراسی واقعی، کمک کنند. مرگ بوتو گذشته از اینکه، این رویاهای مقامهای غربی به ویژه امریکایی ها را به سراب تبدل ساخت نیز، اعلامی بود مبنی بر اینکه آنها، خود را برای دورۀ تازه یی از بی ثباتی و اغتشاش در این کشور، آماده کنند. قتل بوتو برای امریکاییها در حقیقت، از دست دادن فردی بود که آنان اورا به مثابۀ فرد نهایت کارآ در راه ایجاد و تحقق اصلاحات سیاسی و سرعت بخشیدن به مبارزه به اصطلاح علیه تروریزم در پاکستان، می دانستند. مرگ بينظير بوتو بر روي مبارزه و نبردي كه در افغانستان عليه طالبان صورت مي گيرد ، نیز تاثير خواهد گذاشت. زيرا اين مسأله كاملا مشخص است كه بدون كمك پاكستان، افغانستان قادر به شكست طالبان نخواهد بود و بوتو از جمله افرادی بود که به امريكا قول داده بود كه چنانکه وي به قدرت برسد ، نظارت بر سراسر مرزهاي پاكستان و افغانستان را به دست نيروهاي امريكايي، خواهد سپرد .
اکنون غیابت او از صحنۀ سیاسی پاکستان بر علاوۀ این که به عمیق تر شدن بی ثباتی آیندۀ سیاسی این کشور منجر خواهد شد، اوضاع نه چندان مطمین آنرا بیش از پیش متشنج تر و ناامنتر خواهد ساخت؛ افزود برآن، آنگونه مبارزۀ جدی یی که امریکایی ها با حضور مجدد بوتو در صحنۀ سیاسی پاکستان، علیه نیروهای القاعده و طالبان در مناطق قبایلی و سرحدی آنکشور با افغانستان، امیدوار بودند، تا دیرزمان دیگر تحقق ناپذیر خواهد بود.
از سوی دیگر، تحولاتي كه‌در مدت ۷۰روز اقامت خانم بوتو در پاكستان رخ داد از جمله اعلام وضعيت فوق‌العاده از سوي رييس جمهوري پاكستان، كناره‌گيري مشرف از قوماندانی عمومی ارتش و سوگند رياست جمهوري وي به عنوان رييس جمهوري غير نظامي و ... همگي از سوي صاحبنظران مسايل پاكستان، به عنوان برگ‌هاي برندۀ خانم بوتو براي پيروزي در انتخابات آتي پارلماني پاكستان ارزيابي مي‌شد. حتا بسياري از مخالفان وي نيز بر اين عقيده بودند كه بينظير بوتو فرصت اول كسب اكثريت آرای شورای ملی یا پارلمان دارد، اما با كشته شدن وي همۀ اين ارزيابي ها نقش برآب شد.
به هر صورت بنظر مي‌رسد با كشته شدن خانم بوتو در شرايط فعلي ، تحولات سياسي پاكستان درآستانه انتخابات پيچيده تر خواهد شد. در اين شرايط طبيعي است كه گروهها و احزاب مخالف دولت مشرف از آن به نحو مطلوبي، بهره برداري كنند .
بطور قطع هنوز زود است كه از برنده‌ها و بازنده‌هاي اين بازي خطرناك سخن بگوييم ،اما مي‌توان با قطعيت تصريح كرد كه امنيت داخلي پاكستان درروزهاي آينده با چالش‌هاي جدي تری رو به رو خواهد بود.
انتخابات: شايد وقتي ديگر
همزمان با ترور خانم بوتو، بسياري از تحليل گران بر اين عقيده‌اند كه برگزاري انتخابات نیز در شرايط فعلي بسيار بعيد است.
ملك محمد قيوم لوی حارنوال پاكستان صبح روز جمعه اعلام كرد، برگزاري انتخابات در وضعيت فعلي با چالش‌هاي جدي رو به رو مي‌باشد و تقريبا غير ممكن است.
قرار گزارشهای رسانه های خبری، هم اكنون بسياري از فعاليت‌هاي انتخاباتي در پاكستان متوقف شده و اكثر گروهها و احزاب سياسي متاثر از اين حادثۀ خونبار، فعاليت مراکز انتخاباتی خود را تعطيل كرده‌اند.
اين ترور همچنين به نگراني‌ها درباره بازگشت پاكستان به وضعيت اضطراري و تعويق انتخابات مجلس در ماه آينده به رغم اعلام محمدميان سومرو نخست وزير موقت، مبني بر برگزاري انتخابات در زمان مقرر، دامن زد.
نواز شريف نخست وزير سابق پاكستان و رهبر اصلي مخالفان در پاكستان روز جمعه اظهار داشت كه ترور خانم بوتو تراژدي‌یي براي ملت پاكستان است و اين كشور را با وضعيتي بسيار جدي مواجه كرده است.
وي افزود: «ترور بينظير بوتو اثبات مي‌كند "پرويز مشرف"، رئيس جمهور قصد برگزاري انتخابات عادلانه را در ماه آينده ندارد.»
شريف گفت: «ما معتقديم كه مشرف قصد ندارد انتخابات آزاد و عادلانه در ماه آينده برگزار كند و عمليات تروريستي ديروز دليلي بر اين مدعاست.»
شريف همچنين كناره‌گيري مشرف از رياست جمهوري پاكستان و لغو انتخابات مجلس در هشتم جنوری را خواستار شده است.
نواز شريف باانتقاد از دولت مشرف تاكيد كرد كه مقام‌هاي امنيتي پاكستان بايد براي تامين امنيت جاني خانم بوتو، جدي‌تر و مسوولانه‌تر عمل مي‌كردند وي تصريح كرده كه ترور رهبر حزب مردم به نفع هيچكس نيست و فقط كشور را به سمت بحران سوق مي‌دهد. وي در آخرين موضع‌گيري در ارتباط با حادثه امروز راولپندي، انتخابات آتي پارلماني را تحريم كرد
در همین حال حزب حاکم پاکستان نیز می گوید برگزاری انتخابات عمومی این کشور، ممکن است برای چند هفته به تاخیر بیفتد. طارق عظیم از مقام های این حزب، ترور بی نظیر بوتو نخست وزیر پیشین و رهبر حزب مردم پاکستان، را علت این تاخیر اعلام کرد. انتخابات پارلمانی پاکستان، بر اساس برنامه قبلی، قرار بود در تاریخ هشتم ماه جنوری سال نو میلادی (هفته آینده) برگزار شود. عظیم گفت اگر این رای گیری در موعد مقرر برگزار شود، ممکن است اعتبار خود را ازدست دهد.
قبلا دو حزب عمده مخالف دولت (حزب مردم و مسلم لیگ شاخه نواز شریف)، خواهان تعویق انتخابات شده بودند. بنا بر این گفته می توانیم که انتخابات پارلمانی پاکستان که پس از کودتای نظامیان در پاکستان و به قدرت رسیدن جنرال مشرف، نخستین گامی به سوی دموکراسی به حساب می آمد، شاید تا برای مدتی نامعلوم دیگری به چالش کشیده شود.
ناآرامي در پاکستان افزایش می یابد
در پی کشته شدن بوتو اوضاع در پاکستان بیش از پیش به وخامت گرایید، بسیاری از تحلیلگران می گویند، حمله روز پنجشنبه نشانۀ بی ثباتی قابل ملاحظه در پاکستان است.
حالات شهرهای بزرگ پاکستان، مانند كراچي، راولپندي، كويته، لاهور و بسياري از شهرهاي حتا كوچك و كم جمعيت پاكستان، پر آشوب گردید. چهار ايالت پنجاب، سرحد، سند و بلوچستان پاكستان از پنجشنبه شب شاهد خشونتها و درگيريهاي پراكنده بود، در بيشتر شهرهاي مهم پاكستان، مردم خشمگين با حضور در جاده ها، همه پوسترهای حزبي و تبليغاتي حزب مسلم ليگ (شاخه قاید اعظم) و ساختمانهاي مراكز دولتي را تخريب کردند.
در اثر این درگيري‌ها و خشونت های پراكنده و انفجارهای بعدی، تاكنون از مرگ حداقل 40تن به شمول معترضان و سربازان پولیس، در سراسر پاکستان گزارش شده است. این ناآرامی تا روز جمعه گذشته به شدت ادامه داشت، اما با پايان یافتن مراسم تدفين " بوتو" در شهر لاركانه، از شدت ناآرامي‌ها در شهرهاي مختلف پاكستان كه به دليل ترور بينظير بوتو از عصر روز پنجشنبه آغاز شده بود، تا حدودي کاسته شد.
دولت پاكستان با توجه به وخامت اوضاع در سراسر پاكستان، ۱۰هزار نفر از قطعات ويژه اردو را براي كنترول موج خشونتها، به شهرهاي بزرگ اين كشور اعزام كرد. بدترین خشونت ها در ایالت سند زادگاه بوتو روی داد که طی آن هزاران نفر در شهرکراچی، مرکز این ایالت، در جاده ها ریختند و دست به تظاهرات زدند، در شش شهر این ايالت، نیروهای اردو جابجا گردیده اند، در مجموع طی چند روز ناآرامي‌ها در ايالت سند، چهار قطار مسافربري شامل يكصد واگن، ۱۸لوكوموتيو، بيش از ۱۵۰۰ عراده موتر، صدها موترسايكل و وسيلۀ نقليه شخصي و عمومي، ۱۷شعبۀ بانك، شماري از دفاتر دولتي و شاروالی ها، چند باب از منازل مخالفان حزب مردم، چندین ستیشن پمپ تیل، چهار ايستگاه راه آهن و دو كارخانۀ نساجي و فولاد در شهرهاي مختلف ايالت سند، از سوی افراد معترض به آتش كشيده شد و در این رویدادها بیش از ده نفر جان شان را از دست دادند. حدود چهار هزار نفر از طرفداران حزب مردم در پيشاور مركز ايالت سرحد نيز با برپايي تظاهرات، به دفاتر حزب مسلم ليگ (شاخۀ قايد اعظم) حمله كردند.
در شهر لاهور به عنوان مركز ايالت پنجاب نيز، ناآرامي ها گسترده و پیهم، منجر به درگیری افراد پوليس با تظاهركننده گان شد.در این شهر افراد تظاهر کننده، پنجشنبه شب یعنی در نخستین ساعات نشر خبر مرگ خانم بوتو، بيش از ۱۸عراده موتر، چهار بانك دولتي و ۲۰مغازه را به آتش كشيدند.
در راولپندي یکی از شهرهای دیگر ايالت پنجاب، مردم به راهپيمايي اقدام كرده و چند عراده موتر د وفتر گروه مسلم شاخۀ قاید اعظم را، به آتش كشيدند.
در شهر کویته مرکز ايالت بلوچستان پاكستان، نيز درگيري مردم با پوليس به مجروح شدن شماري از تظاهركننده گان منجر شد.
بنابر آن، ترور بوتو، در واقع راه را برای بی ثباتی، تشنج و تنش های بیشتر اوضاع در پاکستان باز خواهد کرد گذشته از آن باید گفت، این واقعه در کشوری صورت گرفته که برای امریکا و متحدان این کشور در آنچه که امریکا به عنوان 'جنگ علیه تروریزم' اعلام کرده، از اهمیت حیاتی برخوردار بوده، و همیشه در این راستا به ظاهر همکاری صادقانه با امریکا و ایتلاف داشته است.
بوتو قمار زنده گي را باخت
رسانه های همگانی، صاحب نظران، تحلیلگران، کارشناسان امور سیاسی و منطقه نیز در ارتباط به حادثه ترور بی نظیر بوتو و ابعاد شخصیت او همچنان تاثیرات آن بر اوضاع پاکستان و جهان دیدگاهها و نظریات گوناگونی را ارایه داشته اند که در اینجا به نقل برخی از آنها می پردازیم.
يك شبكۀتلويزيونی انگليستان بنام خبر اعلام كرد: مرگ بي نظير بوتو تا حدودي شبيه به مرگ جان اف كندي ریيس جمهور اسبق امريكاست كه مسألۀ دست داشتن نيروهاي استخباراتی امنيتي در ترور وي مطرح شده بود.
فرانك گارنر یک تحلیلگر سياسي بریتانیا، در زمینه پیش از همه، به مسألۀ هستوي بودن پاكستان اشاره كرده و می گوید: پاكستان يك كشور هستوي است و داراي سرگلولههای هستوي، و اين سرگلولههای هستوی تحت نظارت امنيتي هستند. بنابراين مرگ بي نظير بوتو مسأله یي است که این پرسش را در اذهان زنده می سازد که آیا این حادثه در بارۀ چگونگي امنيت اين سر گلولهها تغيير نخواهد داد. اما، جان سيمپسون تحليلگر امور جهاني در مصاحبه با یکی از رسانه های خبري انگلیستان در بارۀ تاثير مرگ بي نظير بوتو بر روي شرايط پاكستان اظهار می دارد: من معقتدم كه بي نظير بوتو در آنچنان شرايط و موقعيتي قرار نداشت كه بتواند شرايط در پاكستان را تا حد خيلي زيادي تغيير دهد .
جان سيمپسون می افزاید: در پاكستان دو مسأله يعني نظاميان و سياستمداران وجود دارند و بايد اين را گفت كه نظاميان نمي توانند، به تنهايي همه مسایل را حل و فصل كنند و همچنين سياستمداران نيز نمي توانند به تنهايي به مسایل رسيدهگي كنند .
جان سيمپسون خاطر نشان می سازد : مسأله جدي یي كه در حال حاضر وجود دارد، به مبارزه امريكا با طالبان و القاعده در پاكستان مربوط مي شود. زيرا بي نظير بوتو يك متحد مهمي براي امريكا در اين زمينه به شمار مي رفت و اكنون ديگر نيست.
شبكۀ سه تلويزيون انگليستان ، آي.تي.وي ، نيز در گزارش خود در بارۀ ترور شدن بي نظير بوتو ابراز می دارد: بي نظير بوتو مي دانست كه به قمار با زندگي دست زده است ، و در حالي كه فقط يك هفته و نيم به برگزاري انتخابات پاكستان باقي مانده بود، بي نظير بوتو اين قمار را باخت. حميد گل جنرال متقاعد و رييس سابق سازمان استخباراتی پاكستان ضمن اینکه حادثۀ ترور بوتو را برای آیندۀ پاکستان یک خبر ناخوشایند توصیف می کند، می گوید، اين حادثه نشان داد كه دولت مشرف كاملا ناموفق بوده، بنابراين بايد براي عادي شدن اوضاع، استعفا دهد. حسن احمد از اعضاي شوراي شهر راولپندي كه از شاهدان حاضر در صحنۀ ترور بي نظير بوتو بود ، در مصاحبه یي تیلفوني با خبر آي.تي. گفت: فردي كه بي نظير بوتو را مورد تیر اندازی قرار داد، در فاصلۀ بسيار كمي با بي نظير بوتو قرار داشت و اين مسأله اين را نشان مي دهد كه اين فرد به راحت توانسته است به بينظير بوتو خود را نزديك كند و اين موضوع از نقطۀ نظر امنيتي سوال هاي زيادي را بر مي انگيزد .
خالد محمود نمايندۀ حزب كارگر در پارلمان انگليس، كه به اسلام آباد سفر كرده بود، در تماس مستقیم با شبکۀ خبر انگلیستان، در بارۀ چگونگي شرايط در پاكستان، ناآرامي ها را در شماري از شهرهاي پاكستان بسيار جدي خواند.
کیها مسوول ترور بوتو اند؟ قتل بوتو شبیه مرگ جان اف كندي است در ارتباط به اینکه در پشت حادثة ترور خانم بوتو چه کسانی قرار داشتند؟ این واقعه به وسیلة کیها برنامه ریزی و براه انداخته شده بود؟ هنور خیلی زود است که در این باره سخن گفت، اما آنچه که دولت و مقامهای رسمی پاکستان در زمینه ارایه می دارند، تشكيلات القاعده را مسوول ترور بينظير بوتو وانمود می سازند. جواد اقبال، سخنگوي وزارت داخلۀ پاكستان درست یک روز بعد از وقوع این واقعه، سازمان القاعده را به دست داشتن در این حادثه متهم نموده و اعلام داشت که سازمان‌هاي استخباراتی اين كشور روز جمعه يك تماس تیلفوني یی را از تشكيلات القاعده دريافت كرده‌اند كه طي آن بيت‌الله محسود، يكي از رهبران القاعده در پاكستان به دليل انجام عمليات ترور و موفقيت آن تبريك گفته است. گرچه در نخستین ساعات حادثة ترور بوتو نیز شخصی بنام مصطفی ابوالیزید در تماس تیلفونی یی با سایت انترنتی آسیا تایمز ادعا کرده بود که او یکی از فرماندهان ارشد القاعده در افغانستان است و او دستور قتل بوتو را صادر کرده است. اما در مورد اینکه آیا ابویزید واقعا فردی از اعضای القاعده است و آیا شخصی که با سایت مذکور از طریق تیلفون صحبت می کرد ابویزید است، نیز نمی توان هیچگونه اسناد و دلایل مستند و روشنی را ارایه کرد. گذشته از آن بیت الله محسود رهبر سازمان القاعده در پاکستان، شخصی که مقامهای پاکستانی او را در ترور خانم بوتو متهم درجه یک می شناسند نیز روز بعد از آن، ضمن تقبیح ترور خانم، هر گونه دست داشتن در این حادثه را رد کرده و گفت که مقامهای ارتش و سازمان استخباراتی پاکستان خود عاملان ترور خانم بوتو می باشند. علیرغم این تحول، به نظر می‌رسد ساده ترین راه، برای دولت پاکستان، محدود کردن دایرۀ اتهام به گروههای تندر و ستیزه جو مخالف مانند طالبان و القاعده باشد؛ چرا که در داخل و خارج از پاکستان، به دلیل شناخته بودن این دو گروه و نحوة انجام این ترور، برای بسیاری به خصوص در خارج از پاکستان پذیرفتنی هم می‌آید. اما بطورکل، به دلیل سطح بالای تدابیر امنیتی برای حفظ جان خانم بینظیر بوتو، چه از سوی دولت پاکستان، چه از سوی حزب مردم مسالة ترور چنین شخصیتی، پیچیده تر از آن است که بتوان به‌همين ساده گی از کنار آن گذشت. هنگام بازگشت خانم بینظیر بوتو به پاکستان (18 اکتوبر 2007) نیز که حملة انتحاری در نزدیکی موتر حامل او و دیگر رهبران حزب مردم صورت گرفت و در اثر آن نزدیک به ۱۵۰ تن کشته شدند، همان ابتدا انگشت اشاره به سوی طالبان نشانه رفت، اما در یک واکنش سریع، هم طالبان محلی در مناطق قبایلی پاکستان و هم طالبان افغانستان، دست داشتن در آن را رد کردند. از سوی دیگر باید گفت، این گفتة سخنگوی وزارت داخلة پاکستان که اعضای القاعده مرگ بوتو را به همدیگر تبریک گفته اند، به هیچ وجه نمی توان دلیلی بر این ادعا دولت پاکستان باشد که گویا سازمان القاعده عامل ترور بوتو است، زیرا در قدم اول هنوز بسیار زود است که نتایج دست آوردها و تحقیقات استخباراتی در زمینه به یافته هایی مانند کشف گفتگوی های تیلفونی، به تعقیب آن شناسایی افراد صحبت کننده و سپس تشخیص آن، دست یابد؛ گذشته از آن، تنها تبریکی گفتن نیز نمی تواند این مساله را چه از لحاظ حقوقی و چه قضایی به اثبات برساند، این از جمله مسایلی است که در میزان حقوقی صرف می تواند به مثابۀیک قرینه مطرح گردد، اما هیچگاه منجر به ثبوت جرم نمی گردد؛ علاوه برآن برخی از کارشناسان امور، گروهها و جريان‌هاي سياسي پاكستان و همچنان مقامهای حزب مردم پاکستان نیز این مساله را که گویا القاعده در پشت واقعة بوتو قرار دارد، نپذیرفته و حتا خود حکومت پاکستان به خصوص سازمان استخباراتی آی اس آی را مسوول قتل خانم بوتو میدانند يا لااقل به سهل انگاري در حفاظت از جان بوتو متهم مي‌كنند.، فاروق نايق، يكي از رهبران حزب مردم پاكستان که روز شنبه به شبکه جیو سخن می گفت، ابراز داشت؛ اين اظهارات دولت پاکستان که گویا القاعده عاملان قتل بوتو اند، صحت ندارد و بوتو با دو گلوله كشته شده كه يكي از اين گلولهها به سر او اصابت كرده است. همچنان احسان بخاري عضو دیگری حزب مردم پاكستان طی گفتگویی با شبکۀ تلویزونی الجزیره، نیز پرويز مشرف و دولت اين كشور را به دليل برقرار نكردن تدابير امنيتي لازم، مسوول ترور بينظير بوتو، رهبر حزب مردم دانسته و گفت: ریيس جمهور پاكستان آگاه بود كه بینظير بوتو در معرض خطر قرار دارد به طوري كه مشاور امنيتي بوتو روز چهارشنبه در پيام خود به مشرف از وي خواست تا امنيت را براي ریيس حزب مردم فراهم كند، اما مشرف به اين درخواست پاسخ نداد و دولت وي نيز هيچگونه اقداماتي در جهت افزايش تدابير امنيتي صورت نداد. همچنان نواز شريف صدراعظم پیشین پاکستان و رهبر گروه مسلم لیک روز شنبه حین دیدار از مرقد بینظیر، دولت پاکستان را در کوتاهی به گرفتن تدابیر امنیتی متهم نموده گفت، قتل بينظير بوتو به اين معناست که انجام مبارزات انتخاباتي ممکن نيست. از سوی دیگر، خانم بینظیر بوتو، یک روز پس از بازگشت خویش به پاکستان( ۱۹ اکتوبر ۲۰۰۷)، در یک کنفرانس خبری گفت که به او هشدار داده شده بود که بر علاوه از القاعده و گروه طالبان چند دسته به شمول یک گروه ناشناخته در کراچی، برای کشتن او نقشه کشیده‌اند. او به چند نفر نیز اشاره کرد که از موقعیت خود به گفتۀ او سوء استفاده می کنند و آنان را به برنامه‌ریزی و هماهنگ کردن آن انفجارها متهم کرد. در روزهای پس از آن، رهبر حزب مردم، ضمن درخواست برای افزایش سطح تدابیر امنیتی به دلیل تهدیدهای روزافزون، از یک سو خواستار انجام تحقیقات بین‌المللی برای شناسایی آمران و عاملان آن حادثه شد و از سوی دیگر، افراد تندرو در سازمان‌های استخباراتی پاکستان را پشتیبانان عوامل حادثۀ خونین کراچی دانست. نزدیک به یک هفته پس از حادثۀ کراچی، خانم بوتو که چندین بار نارضایتی خود را از روند و چگونگی انجام تحقیقات دولتی ابراز داشته بود، روز چهارشنبه ۲۴ اکتوبر در نامه‌یی به رییس جمهوری پاکستان، از چند تن به‌عنوان برنامه ريزان و هماهنگ‌كننده گان حادثة خونبار كراچی و ترور نافرجام خود، نام برد؛ از جمله یکی از صاحب منصبان ذی نفوذ ایالتی، ديگری يكی از مقامهای بسيار پرقدرت گذشته در سازمان استخباراتی اردوی پاكستان و شخصی دیگر که از چهره‌های در حال كار در اين سازمان استخباراتی است. برخی چهره‌ها، در حزب حاكم و بيرون از آن، از همان زمان كه آشكار شد خانم بینظير بوتو و جنرال پيشين، پرويز مشرف، رییس جمهور پاکستان، به توافق‌هايی با يكديگر برای تقسيم قدرت دست يافته‌اند، مخالفت‌ها خود را به‌روشنی با بازگشت بوتو به پاكستان ابراز داشتند. يكی از سرسخت ترين مخالفان بازگشت خانم بوتو به پاكستان، که از جنرالهای متقاعد قدرتمند است؛ اين بازگشت را نتيجه توافق امريكا و بریتانیا با پرويز مشرف خواند. برخی از چهره‌های موثر حزب حاكم نيز بازگشت خانم بینظیر بوتو به پاکستان را خطری برای امنیت آن کشور مي‌دانستند. يكی از آنان گفته بود:" اگر بینظیر بوتو به قدرت برسد، به غربی‌ها اجازه خواهد داد؛ در مناطق شمال غربی، عملیات نظامی انجام دهند." در سوی دیگر، رهبر حزب مردم، در یک کنفرانس خبری با انتقاد از نتیجۀ تحقیقات دولت در بارة حادثۀ کراچی گفت که چگونه می‌توان برای سایرمسایل کشور از کمک خارجی استفاده کرد، اما نمی‌توان برای این فاجعة انسانی و با هدف روشن شدن واقعیت ها، از کارشناسان خارجی بهره برد. ده روز پیش از کشته شدن خانم بوتو، یعنی روز دوشنبه ۱۷ دسمبر خانم بوتو در گفتگویی که در "واشنگتن پست" و "نیوز ویک" منتشر شد، گفت: " تا آنجا که من می‌دانم، عده‌یی از اطرافیان پرویز مشرف با خشونت طلبان و پیکارجویان موافقند. او افزود: طالبان اکنون دوباره سازماندهی شده‌اند و بی‌گمان جز با پشتیبانی بخش‌هايی از دولت یا سازمان استخباراتی نمی‌توانستند این کار را انجام دهند. بوتو با شگفتی ابراز داشت: مردم از حرف زدن وحشت دارند. تروریستها حمله می‌کنند و مردم را سرمی‌برند و در نتیجه، این کار موجب رعب و وحشت و فرمان بری مردم می شود. البته نمی‌توان نادیده انگاشت که گروه القاعده نیز به تازه گی دیدگاه خود را درباره خانم بوتو اعلام داشته بود. روزنامة اردو زبان "نوای وقت"، در شمارۀ روز سه‌شنبه ۱۸ دسمبر از قول " ایمن الظواهری، مرد شماره دوی القاعده، نوشت: "بازگشت بینظیربوتو و اعلام وضعیت فوق‌العاده در پاکستان برنامه‌ریزی امریکاییها بود. به‌هرروی؛ در ترورهای سیاسی از این‌دست و با پی‌آمدهایی در این ابعاد، نمی‌توان چشم داشت که نتیجة تحقیقات به زودی آشکار شود یا دست‌های پیدا و پنهان همه افشا شوند. اما آنچه روشن است این است که هرگونه ساده کردن مساله و کنارگذاشتن همه احتمال‌ها، راه را به‌جایی نمی‌برد. دراز كردن انگشت اتهام به سوی تنها گروه القاعده، شاید بتواند در دنيای بيرون از پاكستان، افكار عمومی را به‌دليل بدنامی القاعده مجاب كند؛ اما به نظر نمی رسد که مردم پاكستان به اين آسانی بتوانند از كنار اين مساله بگذرند. دولتی ها طوریکه در افغانستان نیز از کنار واقعۀ المناک بغلان که طی آن به شمول70 تن ازافراد ملکی، چندین تن از نماینده گان پارلمان این کشور، نیز در آن جان دادند، به بسیار ساده گی، صرف با گماشتن چند کمیسیون تحقیقاتی نمایشی و گرفتاری چند فرد ملکی بی گناه در این راستا، به دیده گان مردم خود خاک ریختند؛ در پاکستان نیز روندهای بعدی حادثه به همین منوال پیش بینی می شود. به باور کارشناسان واقعة ترور خانم بوتو از بسیاری جهات با واقعه 16 عقرب ولایت بغلان افغانستان شباهت دارد که دولتی ها با انجام هرگونه تحقیق و بررسی های واقعبینانه و راستین در مورد آن، حساسیت های جدی یی از خود نشان خواهند داد. روی همین ملاحظات است که برخی از کارشناسان غربی قتل بوتو را شبيه به مرگ جان اف كندي ریيس جمهور اسبق امريكا می دانند كه مسألۀ دست داشتن نيروهاي استخباراتی امنيتي در ترور وي مطرح شده بود. به هر حال برای بسياری، اين پرسش وجود دارد كه چرا دست‌هايی، مانع كمك خارجیها جهت شناسايی عاملان حادثۀ كراچی شدند؟ شايد خشم مردم پس از ترور بینظير بوتو كه پاكستان را در ناآرامی فرو برده است، از همين روی باشد. بدون شک، اگر اين‌بار نيز دنيا بخواهد به‌همين ساده گی از كنار ريشه‌يابی و شناسايی همه آمران و عاملان و دست‌های پيدا و نهان در اين ترور هدفدار، بگذرد، بايد منتظر بود كه حادثة سونامی، نه تنها بر سر پاکستان، بلکه بر بخش‌هایی دیگری از شبه‌قاره و نیز در سراسر آسیای میانه فرود آيد. پایان
