لیکوال عبدالجمیل الکوزی که په مقایسوی ډول سره وکتل شی په اوسنی وخت کی دپښتو خپرونو علمی څیړنیز اړخ دوروستوالی په حالت کی لیدل کیږی. ځکه چی ډیری کمی علمی او څیړنیزی منابع دپښتو لیکوالانو او څیړونکو لپاره وجود لری ترڅو ورڅخه استفاده وکړی. ولی دپښتوخپرونو ادبی اړخ په افغانستان او دپاکستان په پيښور صوبه او بلوچستان صوبه کی پرمختګ پیداکړی دی. که دپښتو لیکوالان، علمی څیړونکی، خپرندویه ټولنی اوشاګردان دی ټکی ته متوجه نشی نو په راتلونکی کی به دپښتو علمی څیړنیزو خپرونو دکمبود سره مخامخ شو چی دپښتو دعلمی څیړنو په وروستوالی به دلالت وکړی. هندوستان ته سره لدی چی چاپ په شپاړسمه میلادی پیړی کی راغی [چی داروپا څخه راوړل شوی وو] خو په پښتونستان کی دپښتو موقوتو خپرونو له پاره تر ډیره وخته پوری زمینه برابره نشوه، لمړی ځل دپیښور دافغان په جریده کی د 1290 کال په شاوخواکی پښتو برخه پیداشوه او بیا په ځینو نورو جریدو او مجلو لکه افغان مجله، سرحد مجله او نورو کی پښتو برخی راغلی. لمړی پښتو(ډبرینه) چاپخانه دحاجی ترکزی لخوا په 1294هجری شمسی کال دخیبر ایجنسی په شاوخواکی چی د الجهاد پنوم ورځپاڼه یی چاپوله پیل شوه داهغه وخت وو چی دانګریزی ښکیلاک په وړاندی جهاد اعلان شوی وو. څو چی په 1307هجری شمسی کال کی پاچا خان (دپښتون) پنوم مجله یواځی په پښتوژبه خپره کړه، همدارنګه دالمجاهد پنوم بله ورځپاڼه هم دمجاهدینو دهڅونو لپاره په 1302 کال کی خپریدله. سید راحت زاخیلی نه یواځی یوپښتو ناول او کیسه لیکونکی وو، بلکه لمړنی دپښتو ژورنالست هم وو چی دپښتو لپاره یی نه ستړی کیدونکی خدمتونه کړی او لمړی دوه اونیزه خپرونه یی د (افغان) پنوم پیل کړه. بیاد وخت په تیریدو سره پښتو خپرونی زیاتی شوی. یووخت داسی هم راورسید چی پښتو خپرونی دافغانستان او پښتونستان له چوکاټه دباندی هم ووتلی اود نړی په نورو هیوادو لکه هندوستان، آلمان او ځینی نورو کی پښتو خپرونی رامنځته کیږی. افغانستان ته دامیرشیرعلی خان دواکمنی په دوهمه دوره کی (1247-1258 هجری شمسی) ددولتی مطبعی له راتللو او په هیواد کی دچاپ له دودیدلو سره سم پښتو ژبی هم دمطبوعاتو په لمن کی ځای وموند اود پښتو په باب د کتابونو په خپریدو سربیره دشمس النهار (1252هجری شمسی) په جریده کی هم دپښتو رسمی او عسکری نومونه دخلکو دخبرتیا له پاره خپاره شول. همدا راز په سراج الاخبار کی هم پښتو ته برخه ورکول شوه او دپښتو په باب څیړنی پیل شوی. دغازی امان الله خان په دوره کی هم دټولو خپرونو په لمن کی دپښتو ځای شته اود پشتو لومړنی اکیډمی جوړه شوه. څو ددی ټولو هڅو په رڼا کی د 1311 کال په پیل کی دطلوع افغان جریده ټوله په پښتو ژبه واوښته، او دهمدی کال په پای کی دکندهار پښتو انجمن (پښتو) مجله خپره کړه. که په عمومی ډول سره نظر واچول شی له یوه اړخه پښتو خپرونی مخ په وړاندی تګ کی دی او دبل اړخه یی وروستوالی پیدا کړی. هغه داسی چی دادبی لحاظه پښتو خپرونو وړاندی تګ پیدا کړی دی او دڅیړنیز اړخه یی وروستوالی پیداکړی دی. داځکه چی د 1350 کلونو په شاوخوا او داود خان دجمهوری ریاست ترپای پوری دپښتو خپرونو ادبی او څیړنیز اړخ قوی بریښیده ځکه چی په هغه وخت کی فرهنګی فعالیتونه زیات وو او هرکال به دپښتو خپرونو لپاره سیمینارونه جوړیدل چی دهر سیمینار په پای کی به یولړ کتابونه لیکل کیدل او خپریدل به. ولی اوس لپاره داسی سیمینارونه کم جوړیږی او که جوړ هم شی نو دکتابونو په لیکلو او خپرولو باندی دومره زور نه اچوی. دهغه وخت حاکم دولت داکوښښ کاوه چی پښتو څیړنیزی خپرونی زیاتی کړی داځکه چی یو اساسی هدف یی هم داوو چی ددی خپرونو له لاری پښتونستان پوری اړوند پښتانه ملتونه راخپل کړی، ولی اوس داسی نده. خودادبی اړخه پښتو خپرونو زیات وړاندی تګ کړی دی. چی ښه بیلګه یی دډیرو پښتو ویب ویب پاڼواوزياتو ادبی ټولنو منځته راتګ دی. چی دا وړاندی تګ هم پدی پوری اړه لری چی اوس پښتو خپرونی دعامو خلکو لاسونو ته وغورځیدلی، چی همدا لړی دافغانستان دشوروی یرغل سره سم دمهاجرتونو په دوره کی په خاصه توګه سره هغه مهاجرین چی دپاکستان دپیښور او بلوچستان صوبواوهمدارنګه ځینی اروپایی هیوادونو لکه آلمان ته لاړل شروع شوه. دپخوا په پرتله چا په اسانی سره حق نه درلوده چی پخپل سر شخصی خپرونی وکړی، ولی اوس چی خپرونی دعامو خلکو په لاسونو کی دی دایو مثبت پرمختګ دی ځکه هر کله چی یوه ژبه دعامو خلکو لاسونو ته وغورځی هغه هیڅکله هم نشی له منځه تللی. ولی څیړنیز اړخ دپښتو خپرونو کمزوری شوی دی، داځکه چی هغه کتابونه او منابع چی په څیړنو باندی لیکل شوی وی وو دجنګونو له امله له منځه لاړل او یا هم په ډله ایزو او سیاسی تعصبونو سره وسوزول شول، نو ځکه دپښتو څیړنیزو خپرونو لپاره ډیری زیرمی وجود نلری ترڅو څیړنیزی خپرونی زیات پرمختګ پیدا کړی. ولی ددری ژبو څیړنیز اړخ نظر وپښتو څیړنیز اړخ ته زیات دی، داځکه چی ددری خپرونو لپاره یوه منبع وجود لری چی ښه بیلګه یی دایران خپاره شوی کتابونه دی چی زیات لیکوالان هغو کتابونو ته مراجعه کوی او ورڅخه ګټه اخلی. د1380 کال څخه را په دیخوا په عمومی ډول سره خپرونی او مطبوعات زیات پرمختګ پیداکړی چی پدی پرمختګ کی دولتی او شخصی ټولی خپرونی راځی چی تقریبا نیمایی پښتو خپرونی دی، چی داخپرونی په زیاتره ډول سره ژورنالستی اړخ لری لکه تصویری، غږیزی او نوری کاغذی رسنی. داټولی رسنی مونږ کولای شوچی په دری ګروپونوباندی تقسیم کړو: لمړی: دولتی رسنی چی ددولت دپالیسی سره سم عمل کوی او ددولت دبودجی لخوا خپریږی، او کومه احصاییه چی د فرهنګ ځوانانو وزارت لخوا شوی 58 عنوانه نوبتی خپرونی داوس لپاره په فعال ډول خپرونی کوی چی ددوی له جملی څخه 29 عنوانه نوبتی خپرونو یی دخپرونی جواز هم لری، په ژبنی لحاظ سره نوبتی خپرونو خپلو توازن په پښتو اونورو ژبو کی ساتلی دی. دویم: هغه نوبتی خپرونی چی دغیر دولتی موسسواو نورو غیر دولتی ارګانو نو لخوا خپریږی. داخپرونی دخپلی اړوندی موسسی او ارګانونو دپالیسیو مطابق عمل کوی، ځکه چی مالی لګښت یی په اړوندو ادارو پوری تړلی دی. پدوی کی ژبنی توازن ډیر قوی نه لیدل کیږی، اکثره غیر دولتی موسسی خپلی خپرونی په انګریزی ژبه باندی کوی چی په لږ پیمانه سره یی په دری ژبه باندی ژباړل کیږی ولی په ډیره ټیټه کچه سره یی په پښتو ژبه باندی ژباړل کیږی. خو ددی ګروپه احصاییه لاتراوسه پوری په درست ډول سره نده شوی ولی داخپرونی نظر ودولتی خپرونو ته زیاتی دی، چی څیړنیز اړخ یی هم ښه دی. دریم: آزادی نوبتی خپرونی چی په دولت او کومی موسسی پوری تړلی نه وی، داخپرونی 298 عنوانه دی چی دهیواد په کچه خپلی خپرونی ترسره کوی چی دهغوی له ډلی څخه 198 یی په مرکز او متباقی یی په ولایاتو کی خپرونی کوی (ویدا، کاترین. 1387. برگهای سبز مطبوعات [په دری ژبه]. کابل : چراغ. دوی هم په مختلفو ژبو سره خپرونه کوی، اودابه ډیره مشکله وی چی وویل شی چی آیا دوی ژبنی او څیړنیز توازن ساتلی دی او که نه؟ ولی پدی کی ډیر داسی خپرونی هم شته چی دآزادی خپرونی ترنوم لاندی دکوم بل هیواد او یا ګوند لپاره کار کوی، چی ځینی وختونه دمباحثو سبب هم کیدای شی. یواځی په پښتو ژبه باندی خپرونی دافغانستان په مرکزی برخو کی په کمه پیمانه سره لیدل کیږی، ولی داسی خپرونی په ډیره زیاته پیمانه سره لیدل کیږی چی په دوه ژبو سره وی لکه پښتو اودری. خوپه مشرقی او جنوبی ولایتونو کی یواځی پښتو خپرونی زیاتی لیدل کیږی چی په هغوی کی هم نظر وڅیړنیز اړخ ته ادبی اړخ زیات غښتلی وی. دبیلګی په ډول دهیواد په ختیځو ولایتونو کی نژدی د55 عنوانونو په شاوخواکی نوبتی دولتی او غیر دولتی خپرونی شته دی چی په سلو کی 90 یی یواځی په پښتو ژبه باندی دی، چی په سلو کی 70 برخه یی په ادبی موضوعاتو باندی راڅرخی. د مثال په ډول لاندی هغه لسټ دی چی دافغانستان دختیځو ولایتونو څخه په خاصه توګه دننګرهار څخه خپریږی کوم چی دمحترم امرالله امید لخوا تیار شوی دی:
| شمیره | دخپرونی نوم | مسؤل | دخپرونی موده | |
| 1 | مينه مجله | عزت الله ځواب | مياشتنۍ | |
| 2 | تور غر مجله | عبدالعزيز غېرت | دوه مياشتنۍ | |
| 3 | نړی مجله | مهالنۍ | ||
| 4 | تلوسه | دوه مياشتنۍ | ||
| 5 | ننداره | درې مياشتۍ | ||
| 6 | ملنګ جان | دوه مياشتنۍ | ||
| 7 | ښاخۍ | يوه نيمه مياشتنۍ | ||
| 8 | غلبېل | دوه مياشتنۍ | ||
| 9 | ډانډس | دوه مياشتنۍ | ||
| 10 | نننى افغانستان | مياشتنۍ | ||
| 11 | انعام | مهالنۍ | ||
| 12 | څلى | درې مياشتنۍ | ||
| 13 | توكل | مهالنۍ | ||
| 14 | ډالۍ | درې مياشتنۍ | ||
| 15 | ژوند | دوه مياشتنۍ | ||
| 16 | هڅه | مهالنۍ | ||
| 17 | څپه | مهالنۍ | ||
| 18 | اوښكه | دوه مياشتنۍ | ||
| 19 | سېلۍ | مهالنۍ | ||
| 20 | رڼا | دوه مياشتنۍ | ||
| 21 | څراغ | دوه مياشتنۍ | ||
| 22 | حق | مياشتنۍ | ||
| 23 | ښوونه روزنه | دوه مياشتنۍ | ||
| 24 | Diamond | نصير مومند | دوه مياشتنۍ انګليسي | |
| 25 | The light | مياشتنۍ | ||
| 26 | ځلا | مياشتنۍ | ||
| 27 | ولس غږ | دوه مياشتنۍ | ||
| 28 | هار | دوه مياشتنۍ | ||
| 29 | قلموال جريده | مهالنۍ | ||
| 30 | ملاتړ جريده | مياشتنۍ | ||
| 31 | ګډون | درې مياشتنۍ | ||
| 32 | انځور | دوه مياشتنۍ | ||
| 33 | سمون | مياشتنۍ | ||
| 34 | لوى ننګرهار | درې مياشتنۍ | ||
| 35 | كاروان | دوه مياشتنۍ | ||
| 36 | راز | دوه مياشتنۍ | ||
| 37 | شايق | ورځپاڼه | ||
| 38 | داردستان | مياشتنۍ | ||
| 39 | آواز | مياشتنۍ | ||
| 40 | ځوانانو غږ | مياشتنۍ | ||
| 41 | مشرق | دوه مياشتنۍ | ||
| 42 | څانګه | دوه مياشتنۍ | ||
| 43 | ياغي | مهالنۍ | ||
| 44 | شپوږمۍ | مهالنۍ | ||
| 45 | كاروان جريده | مهالنۍ | ||
| 46 | طب | دوه مياشتنۍ | ||
| 47 | سپين غر اخبار | مهالنۍ | ||
| 48 | خادم مجله | مياشتنۍ | ||
| 49 | ځولۍ | مهالنۍ | ||
| 50 | معلم | دوه مياشتنۍ | ||
| 51 | ننګرهار ورځپاڼه | اونۍ كې درې ځله | ||
| 52 | ننګرهار مجله | درې مياشتنۍ | ||
| 53 | پوهه | دننګرهار پوهنتون علمي خپرونه | ||
| 54 | زيتون | دناوى پراختيا رياست خپرونه | ||
| 55 | ولسي هېنداره | ولايتي شورا خپرونه |
