پوهنمل محمود نظري
درېیم کښت
مولانا په مثنوي معنوي کې د سلطان محمود یوه کیسه داسې بیانوي:
وايي سلطان محمود یو شپه د غلو له یوې داړې سره مخامخ شو.هغو ویل څوک يې؟ ده ورته وویل: یو له تاسو څخه یم.
دغلو سرغن وویل: هر یو دی خپل کمال ووایي:
یوه ویل: زما غوږونه ډیر تیز دی ان د سپو په ږغ پوهیږم چې څه وایي. بل ویل: زما سترګې تیزي دی چې ان که د شپې په تیاره کې څوک ووینم د ورځی هغه پيژنم . بل ویل: زما پزه تیزه ده د خاور په بویولو سره پوهیږم چې په هغه کې کوم شی پروت دی . بل ویل: زما ګوټې ډیري غښتلي دي ښه لوړ کمند اچولای شم . بل ویل : زما لاسونه ډیر غښتلي دی په یو ان کې اوږده نغمونه باسم. بیا يې د سلطان محمود نه وپوښتل: ته څه کمال لرې؟ هغه ځواب ورکړ: زما کمال دا دی چې ږیره و ښوروم مجرمان وژنم او که په رحمت ږیره وښورم لوی غله او قاتلان له بنده خلاصوم
شب چو شه محمود بر مىگشت فرد
با گروهى قوم دزدان باز خورد
پس بگفتندش كيى اى بو الوفا
گفت شه من هم يكىام از شما
آن يكى گفت اى گروه مكر كيش
تا بگويد هر يكى فرهنگ خويش
بیا ټوله داړه د پاچا د قصر خواته ولاړل هلته سپي وغپل تیز غوږي نارې کړل : سپی وايي پاچا در سره دی .
بیا غښتلې ګوتو والا کمند واچوی او ټوله د قصر کلا ته پورته شول تیز پزې خاوره بوی کړه اوویي ویل: دلته خزانه ده.
غښتلي لاسونه لرونکی خزانې ته نغم وکندی: ټوله ورننوتل هر یو تر وسه مالونه له خزانې غلا او یووړه .
پاچا د هغوځای او نومونه د ځان سره یادښت کړل.
چې قصر ته راغی سپاهیان یې ورواستول، هغو ټول لاس تړلی راوستل او د پاچا مخي ته یې ودرول. تیز سترګې هغه وپیژاند او هغه ته يې وویل: ژر شه د رحمت ږیره وښوروه !
گفت: در ريشم بود خاصيتم
كه رهانم مجرمان را از نقم
مجرمان را چون به جلادان دهند
چون بجنبد ريش من ايشان رهند
چون بجنبانم به رحمت ريش را
طى كنند آن قتل و آن تشويش را
بعد از آن جمله بهم بيرون شدند
سوى قصر آن شه ميمون شدند
چون سگى بانگى بزد از سوى راست
گفت مىگويد كه سلطان با شماست
پس كمند انداخت استاد كمند
تا شدند آن سوى ديوار بلند
جاى ديگر خاك را چون بوى كرد
گفت خاك مخزن شاهى است فرد
نقب زن زد نقب و در مخزن رسيد
هر يكى از مخزن اسبابى كشيد
شه معين ديد منزلگاهشان
حليه و نام و پناه و راهشان
شاه را بر تخت ديد و گفت: اين
بود با ما دوش شب گرد و قرين
آن كه چندين خاصيت در ريش اوست
اين گرفت ما هم از تفتيش اوست
او په اخیر کې ددی طنزی کیسې عبرت او پایله داسې بیانوي.
سگ چو بيدار است شب چون پاسبان
بىخبر نبود ز شب خيز شهان
هين ز بد نامان نبايد ننگ داشت
هوش بر اسرارشان بايد گماشت
هر كه او يك بار خود بدنام شد
خود نبايد نام جست و خام شد
اى بسا زر كه سيه تابش كنند
تا شود ايمن ز تاراج و گزند
حضرت مولانا د ادبیاتو د روانشناسي په هکله وايي:
دلته له ماشومان څخه موخه ناپوه او خام خلک دي په طنز نه پوهیږی د هغو سره باید د هزل په ژبه خبری وشي
چون که با کودک سرو کارت فتاد
پس زبان کودکی باید نهاد
مولانا دناروغ ګاوندی د پوښتنې کیسه داسې بیانوي:
کاڼه ته يي وویل: ګاونډی دي ناروغ شوی دی. هغه يې پوښتنې ته ورغی، د ځان سره یې وویل: دا چې دهغه خبری نه اورم نو د هغه شونډانو ته باید پام وکړم چې څه وایي زه به له هغه څخه وپوښتم :څرنګه یې؟ هغه به ووایي: ښه یم. بیا به ورته ووایم :څه خورې؟ هغه به ووایي: شوله . بیا به ورته ووایم :نوشجان . بیا به ورته ووایم :کوم طبیب درته راځي؟ هغه به ووایي: فلانی. زه به ور ته ووایم : په پښو دی برکت شي.
د ناروغ ګاونډی کور ته ورغی له ناروغ څخه يې وپوښتل : څرنګه يې؟ هغه ورته وویل: ښه نه یم کاڼه ورته وویل : شکر.بیا يې وپوښتل: څه شی خورې؟ هغه په غوسه ورته وویل : زهر. هغه ورته وویل: نوشجان. هغه وپوښتل: کوم طبیب درته راځي؟ هغه ورته وویل :عزرایل. هغه ورته وویل :په پښو دی برکت شي او خوشاله تري راووت
آن كرى را گفت افزون مايهاى
كه تو را رنجور شد همسايهاى
گفت با خود كر كه با گوش گران
من چه دريابم ز گفت آن جوان؟
چون ببينم كان لبش جنبان شود
من قياسى گيرم آن را هم ز خود
چون بگويم چونى اى محنت كشم
او بخواهد گفت نيكم يا خوشم
من بگويم شكر، چه خوردى ابا؟
او بگويد شربتى يا ماشبا
من بگويم صح، نوشت، كيست آن
از طبيبان پيش تو؟ گويد فلان
من بگويم بس مبارك پاست او
چون كه او آمد شود كارت نكو
گفت: چونى؟ گفت: مردم، گفت: شكر
شد از اين، رنجور پر آزار و نكر
بعد از آن گفتش: چه خوردى؟ گفت: زهر
گفت: نوشت باد، افزون گشت قهر
بعد از آن گفت: از طبيبان كيست او
كاو همىآيد به چاره پيش تو؟
گفت: عزراييل مىآيد برو
گفت پايش بس مبارك، شاد شو
